Tokanga Lord Nuku ki hono kolonia faka’ekonomika e fonua he kau ‘Esia.
Ta’etokanga kau fatulao ‘aho ni ki he malu fakapolitikale mo fakasosiale ‘o e fonua, tetau fou he hala ne ‘osi fou mai ai ‘a Fisi.
Kuo fakamanatu pea fakatokanga ‘a Lord Nuku ki he kaveinga mahu’inga koia ko e fakautuutu ke tokolahiange pea ma’ui’uiange ‘a e pisinisi hotau kainga ‘Esia he fonua ni. Pea kuo a’u ki ha tu’unga ko e pisinisi falekoloa iiki mo fakalukufua (whole sale) kuo ‘osi pule’i ‘e kinautolu ‘a e peseta ‘e 80% ki ‘olunga pea ko hono fakalea mahino, kuo kolonia faka’ekonomika kitautolu hotau kainga ko’eni.
‘I he hoha’a ‘a Lord Nuku lolotonga hono talanga’i ‘o e patiseti, ‘e iku ke ‘alu ‘a e Tonga ‘o nofo ‘i tahi kae ma’u he kau ‘Esia ‘a e fonua koe’uhi ko’enau malohi fakapa’anga. He kuo lahi ‘a e kelekele kuo lisi ia he kau ‘Esia. Ko honau fu’u mafi fakapa’anga kuonau fakaaoao’aki he mala’e ‘o e pisinisi he fonua ni pea faingofua ‘enau lisi ‘a e kelekele koe’uhi ko e tu’unga masiva ‘o e kakai Tonga.
Na’e lau foki ‘e he ni’ihi mei he pule’anga ko e laulanu pea ‘oku fakalao pe ‘a e me’a kotoa pea he ‘ikai ketau pule’i ‘a e kakai ‘o e fonua ‘enau fa’iteliha ki honau kelekele. Pea ‘oku mo’oni kotoa ia, ka ‘oku ‘iai ‘a e kaveinga ‘oku toe mahu’inga ange ‘i he sio laulanu, fakalao mo e tau’ataina ‘a e Tonga ki hono kelekele, ‘aia ko e malu mei hono kolonia fakapolitikale kitautolu ‘i ha taimi, ‘o hangee kuotau mataaa tonu hotau ngaahi fonua kaunga’api ko Fisi mo e kainga ‘Initia. Ko e kau Mauli, kau ‘Apo pea pehee ki he kau ‘Initiakula ‘o ‘Amelika mo e kau ‘Afilika ‘uli’uli ‘o Saute ‘Afilika. Pea ko e fakapotopoto tatau na’e fatu ai ‘e Tupou1 ‘a e lao ke ‘oua na’a fakatau ‘a e kelekele ki ha muli pea ‘oua ‘e tuku ke fa’iteliha kakato ‘a e Tonga ki hono kelekele, he’e ‘iai hono palopalema ki he kakai fakalukufua.
‘Oku tui ‘a e tokolahi ‘oku ‘ikai ketau laulanu ka ‘oku tau sio fakapotopoto. He ko e me’a kuotau faka’ataa ki he kainga ‘Esia kuo lahi ‘anoa, ka kuonau manga mei he sitepu ki he sitepu koe’uhi ko’enau tu’umalie fakapa’anga pea kohai te ne talamai ‘a e ta’u ‘e 10 pe 20 mei heni koeha ‘a e sitepu tenau kaka kiai. Ko e fakalele pisinisi mo e tafa’aki faka’ekonomika kuo mahino ‘enau kapa ‘a e ‘elia mahu’inga ni pea ‘oku mo’oni lau, ko ho’o ma’u pe pa’anga ko ho’o ma’u ia me’a kotoa.
Na’e tokanga ‘a e tokolahi ke fatu ha lao ke fakapalanisi ‘a e kainga ‘Esia mo e malohi faka’ekonomika ‘a e Tonga. ‘o hangee ke fakafaikehekehe’i ‘a e tangata’i fonua Tonga totonu mo e tangata’i Fonua liliu fakalao pea mo e monu ‘oku nau ma’u he fonua ni. Kuo tokolahi ha fanau ‘Esia kuo fanau’i ‘i Tonga ni pea ‘oku ‘iai ‘enau totonu ke ma’u kelekele fakataha mo kinautolu na’e fakatau paasipooti Tonga. ‘Oku ‘ikai kenau ‘eke’i ‘enau totonu he taimi ni, kae fefe ‘a e ta’u ‘e 10 pe 20 mei heni.
‘Oku fakautuutu ‘enau fakafolau mai honau kakai ke ngaue ‘i he’enau ngaahi pisinisi pea toki tanaki atu pe kau Tonga ko e kau ngaue tokoni pe kiate kinautolu.
Na’e taimi lahi hono fakakaukaua he ongoongo ni ‘a e kaveinga ni pea mei he pule’anga ‘o ‘Akilisi mo Tu’I’onetoa hono kole ‘a e lipooti ki he tokolahi ‘o e ngaahi pisinisi ‘Esia he fonua ni mo e ‘ikai pe lava ‘o tuku mai.Ko e ngaahi langa falekoloa lalahi ‘oku fakautuutu ‘en toe lahiange. Ka ‘oku hoko hono ‘ohake ‘e Lord Nuku ‘a e kaveinga ni, ke fakamanatu ki he kau taki ‘o e fonua, ‘oku ‘ikai ko e laulanu pea ‘oku fakalao pe ‘enau ngaue mo tau’ataina pe kakai. Ka ko e fehu’i pe ‘oku fakapotopoto fe’unga nai ‘eni ke ne malu’i ‘a e fonua mei hano kolonia fakapolitikale ‘i he kaha’u, he ‘oku ‘ikai fenapasi ia mo e hisitolia hotau fonua, na’e te’eki kolonia tu’otaha ‘e ha fonua muli.
Pea ‘oku ‘iai ‘a e ui malohi ki he kau Fakafofoanga FAle Alea, kenau fatu ha lao ke fakapotopoto ‘etau fengaue’aki mo e kainga ‘Esia pea malu’i ‘a Tonga mei he palopalema ‘oku ‘osi tofanga ai hotau fonua kaunga’api hangee ko Fisi mo Nu’usila.
Ko e fatongia ‘o e Nopele ke malu’i hono kakai pea ko e fatongia ‘o e mitia ke fakatokanga ma’u pe ki he kau taki mo e kakai ‘o e fonua. Pea ka ‘iai ha ‘aho kuo fou ‘a Tonga ‘i he hala tatau kuo fou ai ‘a Fisi pea na’e mahino na’e ‘osi fakahoko hono fatongia, ka ‘e ‘eke leva konga lahi ki he kautaki ‘o e ‘aneafi mo e lolotonga.
Ko e tokoni ‘a Siaina ki Tonga ‘oku ta’ehano tatau ‘ene lahi mo hono ‘aonga, ka ko e tanaki pe ki he fengaue’aki ko’eni ke fakapotopoto ‘o lakaatu he sio ko e laulanu mo e fakalao pea pehee ki he tau’ataina ki he’ene koloa, koe’uhi ko e to’utangata ‘o e kaha’u, kenau malu fakapolitikale, fakasosiale mo faka’ekonomika
