Tonga Independent News

Friday 10, May 2024

Fehu’ia ni’ihi matu’a tauhi fanau huhu malu’i ‘a e Potungaue Mo’ui ki he ngaahi ako

Kuo hoko ‘a e ngaahi fakaanga ki he huhu malu’i ‘i he covid-19 ke uesia ai pe mo e ngaahi huhu malu’i mahu’inga kehe ki he mo’ui ‘a e kakai ‘o e fonua. Neongo na’e kau ‘a Tonga ni ‘i he lekooti ma’olunga taha ‘i he tokolahi ‘o e huhu malu’i he covid-19, ka na’e malohi ‘aupito ‘a e fakafepaki na’e fakahoko ‘e ki’i ni’ihi tokosi’i na’e ‘ikai ke huhu malu’i.
Ko e fo’i uesia koia he huhu malu’i covid-19, kuo uesia ai ‘a e ngaahi huhu malu’i kehe ‘a e Potungau Mo’ui ki hono malu’i ‘o e mo’ui ‘a e kakai. Kuo mapuna hake ia he ngaahi peesi ‘a e matu’a pea mo e kau faiako (PTA) ki he tohi kuo tuku atu mei he ako ki he matu’a tauhi fanau ‘o fakahaange ‘a e huhu ‘oku ‘amanaki ke fakahoko. Pea kuo tokehekehe ai ‘a e ngaahi matu’a ‘i he talanga he teu huhu malu’i. Pea kuo ‘omai ai pe ‘a e fo’i ‘uhinga tatau na’e fakahoko ki he huhu covid-19 ki he huhu malu’i ‘oku teu fakahoko.
Ko e huhu ko’eni ‘o fakatatau mo’ene haa he tohi ‘a e aho Tonga Sides School ki he matu’a tauhi fanau, ko e huhu ‘e tolu.
1)Hoani huhu lotolu ki he fanau huu fo’I (class 1)
2)Huhu malu’i kanisa ki he taungafanau pe HPV (class 5-form 3 fefine)
3)Huhu Konahamu ki he fanau ta’u’osi (form 5)

Kaekehe koe’uhi ko e ngaahi talanga mo e tukuaki’i kuo fakahoko he matu’a ‘e ni’ihi ‘oku fakatu’utamaki ‘a e huhu malu’i ki he fanau pea ‘oku mahino tenau faitu’utu’uni ke ‘oua ‘e huhu ‘enau fanau, makehe mei he takihala’i ‘oku nau fakahoko ki he toenga ‘o e ngaahi matu’a kehe, na’e fehu’i ai ‘e he ongoongo ni ki he Minisita Mo’ui fekau’aki mo e kaveinga ni.
‘I he fakama’ala’ala ‘a Siale ki he ongoongo ni ko e huhu ko’eni ‘oku malu ‘aupito (very safe) pea kuo a’u ki he ta’u ‘e 20 hono ngaue’aki.
“Kapau koe talanga’i eni e huhu malu’i HPV ‘oku ‘ikai fai ha ofo ai he ‘oku kei lahi pe kakai ‘oku ‘ikai ke nau mahino’i lelei koe huhu koeni kuo ‘osi ngaue’aki he ta’u ‘e meimei 20 pea ‘oku ‘ikai hano fa’ahinga fakatu’utamaki ki ha taha. ‘O hange pe koe ngaahi huhu anga maheni hange koe huhu misele moe ala me’a pehe. Very safe. 

Pea ‘oku ngaue’aki e huhu koeni ke malu’i e kakai mei he ngaahi kanisa kehekehe ki he ngaahi okani he sino, kae tautautefito ki he kanisa ‘oe cervix he kakai fefine. Pea koe taha eni ha kanisa fakamamahi mo’oni ka puke ai ha fefine ‘o iku mole ai ‘ae mo’ui. 
‘Oku iai foki moe ma’u hala ‘o pehe koe HPV koe tupu ia he feauaki pea koe huhu koeni ki ha taha pe ‘oku feauaki mo lahi e ngaahi hoa nofo fakamali moia. 

Ka ‘oku hala eni ia he neongo koha fefine ‘oku nofo ma’u pe hono ‘api ‘o tauhi ki he mali pe ‘e taha, (one husband), e lava pe ke ne ma’u ia e HPV mei he motu’a tangata (husband). Kapau na’e pihia e motu’a ia mei ha fefine kehe te’eki ke mali moe fefine nofo ma’u ‘i ‘api. Koe ‘uhinga ia ‘oku fu’u fiema’u ke huhu malu’i e tamaiki fefine kotoa pe. Tukukehe kapau kuo fakapapau’i ‘ehe ki’i ta’ahine ia koia ‘e ‘alu ia ‘o taaupo’ou ki he mate !! Ka ‘oku ou tui koe toko si’i ‘aupito pe ia ‘oku to’a mo’oni ke nofo taupo’ou pe ki he mate.

Pea ko hono ‘uhinga pe ‘oku ‘ikai huhu malu’i ai e tamaiki tangata koe ‘ikai lahi e fund ke fakatau mai e HPV vaccine ke lahi.

‘Oku feinga pe ’emau timi he tafa’aki ko’eni ke toe lahi ange ‘enau polokalama ke fakamahino e ngaahi lelei e HPV vaccine ke ne fakasi’isi’i e ilifia ‘ae kakai kiai. Toe mahino foki e lahi lahi e ngaahi fakamatala ia he social media ‘oku tele atu ia he loi, pea ‘oku si’i taki hala’i ai pe kakai ‘o iku ‘ikai ke nau tali e huhu mahu’inga koeni.

‘Oku tau monu’ia he a’u mai e huhu koeni ki Tonga ni pea ma’u ‘ikai hano totongi. He ‘oku mamafa hono kumi pea kapau na’e totongi, na’e toko si’i pe na’e mei lava ke huhu malu’i.

‘Ofa pe ke tokoni atu e fakamatala ko’ena ki hono fakamaama hotau kakai.”

Ko e fakama’ala’ala ia ‘a e Minisita Mo’ui mo e fale’i ki he matu’a tauhi fanau. Ko e taimi tatau kuotau mataa ‘a e huhu malu’i misele mo e ngaahi huhu kehekehe hono ‘aonga, ka kuo hoko ‘a e mitia fakasosiale ke uesia ai ‘a e kakai tokolahi he ngaahi fakamatala takitahala’i ‘oku fakahoko ai.