Te’eki ha tali mei he Komisoni Fili kae ngali ko e to’u fili faka’ilo tokolahi taha ‘eni talu e tu’u ‘a e Fale Alea ‘o Tonga

December 24, 2025
2:23 am

‘Oku te’eki ha tali mei he Komisoni Fili pe ko ha ongoongo tukuatu (Press Release) hili ‘a e ‘aho 18 Tisema, ko e ‘aho faka’osi ke fakahuu ai ha faka’ilo ki hono maumau’i ‘a e lao fili. Ka ko e ngaahi fakamatala ko’eni ko e ma’u mei he kakai falala’anga pea ‘e malava pe ke ‘ikai tonu, kae ‘oleva kuo tuku kakato mai ‘a e ngaahi ongoongo ‘a e Komisoni Fili.

Fakatatau ki he ngaahi fakamatala kehekehe ‘oku ma’u he ongoongo ni, ‘oku kau ‘a e kau faka’ilo ko’eni ‘i he tokolahitaha ‘i ha toe fili, talu ‘a e tu’u ‘a e Fale Alea ‘o Tonga. ‘Oku pehe ko e toko 14 mei he toko 17 na’e palani ke faka’ilo ka ko e toko 10 pe na’e lava kimu’a he taimi fakalao ‘oku tuku mai he lao. Kae hangee ko e lau ko e ngaahi fika ko’eni ‘e lava pe ke hala he ko e ngaahi fakamatala tanaki.

Kaekehe kuo mahino ‘a e faka’ilo ‘o Tongatapu 2 ‘e he Minisita maloloo pea kuo ‘ohake ‘a e tohi tali ‘a Semisi Sika ki he Komisoni Fili, fekau’aki mo e tohi ke fakama’ala’ala ‘a e tukuaki’i. ‘Oku tukuaki’i ‘a Semisi Sika ki he foaki pa’anga ki he kautaha faiva ko e Suliana Dance Studio lolotonga ‘a e taimi kemipeini pea ta’ofi mo e ngaahi foaki pa’anga.

‘I he tali ‘a Semisi Sika, ko e foaki na’e fakahoko ko e me’a angamaheni ia ‘a e kautaha Five Star ki he kulupu faiva ko’eni. Pea ‘i he taimi na’e ‘ikai ke lava ai ‘a Semisi Sika ki Fale Alea na’e kei hokohoko atu pe ‘a e tokoni ia ‘a e Five Star pea ko e taha ko e Five Star ko e kautaha fakafamili ‘oku ‘ikai ko e pisinisi ‘a Semisi Sika tokotaha pe.

‘Oku mahino ‘oku kau pea mo Tongatapu 10 he faka’ilo, ki he’ene lea he ‘aho kimu’a he fili, ko’ene pehee ki he kau poupou “ ‘oku ne palomesi ka lava he fili ‘apongipongi ko’ene fuofua ngaue ko hono kumi ‘enau misini fakapaa tutu”. ‘Oku faka’uhinga’i ‘ene ia ko hono fakatau palomesi ‘a e fili ‘a e kakai.

Ko ‘Eua 11 ‘oku tukuaki’i ia ki he’ene fanongonongo ki he kakai ‘o ‘Eua ki hono ngaue’aki ‘a e ‘initaneti ta’etotongi ‘a e MEIDECC. Ka ‘oku tui ‘a Tevita Lavemaau ko hono faka’ai’ai ‘eni ‘a e kakai fili ‘i hono talaki ‘o e ‘initaneti ta’etotongi.

Ko Ha’apai 13 ‘oku tukuaki’i ‘e ‘Akilisi Pohiva Jr ‘a ‘Esafe Hema Latu ki hono lesisita ‘a e kakai nofo Tongatapu ki Ha’apai 13 kenau fili ‘iai. ‘Oku malie ‘eni he ko e ola ‘o e fili ‘a Ha’apai na’e faikehekehe ‘aki ‘a e toko 20 ‘i he fika ‘uluaki ‘Esafe Latu mo e fika ua ‘Akilisi Pohiva Jr. Ko e ‘osi ‘a e ola fili ‘a Ha’apai ‘oku laka ‘a ‘Akilisi, ka na’e toki aofangatuku he fili ‘a e kau Ha’apai 13 ‘i Tongatapu fakataha mo e ni’ihi na’e lesisita fo’ou ki Ha’apai ke fakalaka ai ‘a ‘Esafe Latu.

‘I he tu’u ‘a e lao fili, kuopau ke mahina ‘e 6 ‘ete nofo he vahenga fili pea toki ‘ataa ke te fili ai. Ka ‘oku hoko ‘a e ikuna ‘a ‘Esafe mei he kau fili ‘a Tongatapu ke fakatokanga’i ai ‘a e palopalema ni. Ka ‘oku ‘osi fakahaa ‘e Mr. Latu ‘oku fiefia ia ke fai mo ‘ave ki he Fakamaau’anga ke vete mei ai ‘a e fakalao mo e ta’efakalao ‘o e tukuaki’i.

Ko Vava’u 16 na’e ma’u pe he ongoongo ni he ‘aho fili ‘a e ta’efiemalie ‘a Lavulavu ki he founga na’e ngaue’aki he komisoni ki he fili. ‘Oku kau ai hono fakahoko ‘a e fili ki he holo ‘a e kalapu pe ‘i Leimatu’a kae tuku ‘a e holo fakakolo. Ko e pena taa ‘o Viliami Latu na’e ‘i he holo na’e ‘ikai to’o ia ki lalo kae fakapulou’i’aki pe fu’u ngatu. ‘Oku toe tukuaki’i na’e ‘iai ‘a e famili ‘o Latu na’e nofo pe he ve’e holo ‘o ui atu ki he kau fili kenau manatu’i ‘a Viliami pea mo e ngaahi me’akehe pe.

‘Oku ongo lahi ‘eni kia Lavulavu he na’e fika lelei ‘ene fili he ngaahi kolo kehe kae toki too lalo ‘aupito hono fika ‘i Leimatu’a kae mavahe ai ‘a Viliami.

Kaekehe ‘oku ‘iai fakamatala ‘oku faka’ilo mo Tongatapu 4, 6, 7,8,9, Ha’apai 12,Vava’u 14, mo Niua 17, makehe ia mei he ni’ihi kuo fai kiai ‘a e lave ‘i ‘olunga.

Ko e fili fakamuimui na’e faka’ilo ‘a e toko 6 pea halaia ‘a e toko 3 ko e kau Minisita kotoa. Ko e tu’u leva he taimi ni, ‘oku tau fakatatali ki ha ongoongo tukumai mei he Komisoni Fili ki he fika tonu taha, ka ‘oku ‘iai tui ‘e ‘iai ni’ihi ‘e halaia pea ko e fili fo’ou ia ki he ngaahi vahenga koia.

Na’e ‘iai ‘a e fakamatala ‘e tuku mai ‘a e ngaahi hingoa ki he Kapineti ‘i he Falaite uike kuo’osi ka ‘oku te’eki ‘iai pea ‘oku kei fakaongoongo ‘a e Tonga kotoa ki hano fakahingoa he Palemia ‘ene Kapineti.