Fiema’u ke toe vakai’i Lao Kelekele ‘a Tonga, ke fakafaingofua’i ‘a e hikifo’ou ‘i he ngaahi fakatamaki fakanatula.
Kuo tuku mai ‘e he Sosaieti Sivile (Civil Society) ‘a Tonga ‘a e fakamatala ki he fakataha na’e fakahoko, ‘a e ngaahi kupu kehekehe he fonua mo e pule’anga ki hono talanga’i ‘o e kaveinga, ‘a e fiema’u ki Tonga ke vakai’i ‘enau Lao Kelekele, koe’uhi ko’ene felave’i mo ha hiki fo’ou (relocate) koe’uhi ko e uesia ‘o e ngaahi fakatamaki fakanatula ‘i he feliliuaki ‘o e ‘ea.
‘I he fakataha na’e fakahoko ‘i he ‘api siasi LDS Vaha’akolo Kolomotu’a, ‘oku ‘iloa pe ko e ‘apisiasi Mamonga Teufaiva, ko e kaveinga ki hono vakai’i ‘o e lao kelekele, ko e kii ia ki ha hiki fo’ou ‘oku malu mo pau ‘i he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki kau ai ‘a Tonga.
Na’e ‘ova ‘i he toko 50 ‘a kinautolu na’e kau ki he talanga, mei he ngaahi sino kehekehe kau ai ngaahi potungaue ‘a e pule’anga, ko e ngaahi kautaha ta’efakapule’anga mo fakataautaha. Pea na’e me’a ai ‘a e Minisita ki he Fonua, Lord Tu’i’afitu.
Pea ko e kakano ia ‘o e talanga ko ha founga ngaue ‘e pau mo mahinoange, ki ha hiki fo’ou koe’uhi ko e ngaahi fakatamaki fakanatula, ‘o hangee koia kuo fetaulaki mo Tonga.
‘Oku kau ‘eni he kaveinga mahu’inga, he ‘oku lolotonga fekuki ‘a Tonga mo e palopalema tatau.
‘I he afaa Ian Sanuali 2014, na’ane faka’auha ai ‘a e fale ‘e 495, maumau lahi fale ‘e 388 mo e maumau iiki ‘e 186. Pea na’e mahua mai ‘a e ngaahi tokoni fakapa’anga mei he ngaahi fonua, kautaha mo e kau Tonga ‘i muli. Ka na’e hoko heni ‘a e palopalema lahi ‘i he me’a fakakelekele ke hoko ai ta’efemahino’aki lahi. Na’e a’u ia ki ha tu’unga ‘a e tukuaki’i na’e mole ‘a e pa’anga ‘i he langa fakaakeake ‘o Ha’apai na’e ofi he $1.5 miliona pea ‘iai kaunga kiai ‘a e taautoloi ‘a e ngaue ko e me’a fakakelekele.
Ko e palopalema, ko e ngaahi famili na’anau nofo he ngaahi ‘api pea mo e hoko ‘a e fakatamaki. Pea na’e fiema’u ‘a e tokoni ki he kakai na’e uesia, ka na’e ‘ikai a’u ‘a e fakakaukau ki he kakai na’e nofo hili, he tenau holi kinautolu ke langa kae fefee ‘a e fale nenau nofo ai ‘o tupunga ‘a e maumau.
Kaekehe ko e palopalema he lolotonga ni, ko e fakatamaki Hunga Tonga/Ha’apai na’e lahi ‘a e ngaahi motu na’e fiema’u kenau hiki ki ha konga fo’ou ‘o hangee ko Nomuka, Mango mo Fonoi pehee ki ‘Atata mo Kanokupolu.
Ka ‘oku hoko ‘a e lao Kelekele ko e palopalema ki he ngaahi tokoni, koe’uhi ko e fiema’u ke fakakakato ‘a e fiema’u ‘a e lao kelekele.
‘Oku ‘iai leva ‘a e ngaahi motu mo e kolo ‘oku kei fakatatali ‘enau langa ko e hili ‘eni ‘a e ta’u ‘e 1 mo e konga, koe’uhi ko e fiema’u fakakelekele pea ‘oku kau ai ‘a Kanokupolu pea ko e kolo hiki fo’ou mo langa lahi taha ia he fakatamaki ‘o e mo’unga afi mo e peaukula.
Ka ko e ‘uhinga lahi ia ‘o e fakataha na’e fakahoko ‘e he Sosaieti Sivile, ke fakahoko mu’a ha vakai ‘a e pule’anga ki he lao kelekele, ke ne fakafaingamalie’i mo fakafaingofua’i ‘a e hiki fo’ou ‘a e kau uesia he ngaahi faingata’a’ia, kae ‘oua ‘e hanga ‘e he lao kelekele ‘o uesia ‘a e mo’ui ‘a e tokolahi lolotonga ‘enau faingata’a’ia he fakatamaki.
Pea ‘oku ‘iai ‘a e ‘amanaki ki hano tuku mai ha lipooti ‘o e ola ‘o e fakataha, ki he tu’u ki he kaha’u.
