Vakai mei he tafa’aki ‘o e kau Faifekau(Dr Ma’afu Palu) ki hono fili ‘o e Tu’i Fakamaau Lahi Fo’ou
‘Oku feinga pe ongoongo ni ke ‘oatu ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e ngaahi kupu kehekehe ‘o e sosaieti fekau’aki mo e ngaahi talanga ki he Tu’i Fakamaau Lahi Fo’ou, ke fai ha vakai fakalukufua kiai.
‘E Tu’i Fakamaau Lahi ha tangata faka-Sotoma ‘i Tonga?
Kuo a’u mai pe kiate au ‘a e ngaahi fakamatala ‘o kau ki he Fakamaau Lahi fo’ou kuo fili ‘e he ‘Ene
‘Afio, ‘o pehe, ko e tangata ni, ko e tangata ‘oku tui mo ne mo’ui’aki ‘a e fakasotoma. ‘Oku tau fifili
pe na’e ma’u kotoa pe ‘e he ‘Ene ‘Afio ‘a e ngaahi fakamatala ko ‘eni, ‘o kau ki he tangata ni, ke fai
mei ai ‘ene fili. Pe ko ha ngaahi fakamatala na’e ‘ikai ‘omai ki he ‘Ene ‘Afio, ke tu’unga mei ai ‘ene
faitu’utu’uni. Kaekehe, kapau kuo toki mahino mai ‘eni ia, ko e tangata ni, ‘oku tui pea ne mo’ui ‘aki
‘a e to’onga mo’ui ta’efakalotu mo ta’efakatohitapu ko ‘eni, pea ‘oku totonu ke toe fakafoki ‘e he
‘Ene ‘Afio ‘a e fili kuo ne fai, kae fili mai ha taha ‘oku tatau ‘ene tui mo ‘ene to’ongamo’ui mo ‘etau
tui faka-Kalisitiani. Ko e ngaahi ‘uhinga ‘eni ‘oku matu’aki ta’etaau ke hoko ha taha peheni; ha taha
‘oku tui mo mo’ui ‘aki ‘a e fakasotoma, ko ha Fakamaau Lahi ia ‘o hotau Fonua ni.
‘Uluaki, ko e Konisitutone ‘o hotau Fonua, na’e fatu ‘o makatu’unga ‘i he finangalo ‘o e ‘Otua ‘o e
Tohitapu, ke tau’ataina ‘a e kakai ‘o e Fonua. Pea ‘oku kei tapui ‘i he Konisitutone mo e Lao ‘o e
Fonua ni, ‘a e fakasotoma. ‘Oku kehekehe ‘aupito ‘a e “tau’ataina” mei he “fa’iteliha”. Ko e
“fa’iteliha” na’a ne pule’i kitautolu ‘i he kuonga kimu’a ‘i he ta’u 1862 ‘a ia na’e foaki ai ‘a e
tau’ataina pea mo e ta’u 1875 ‘a ia na’e fokotu’u ai ‘a e Lao Fakakonisitutone ke ne pule’i ‘a e Tu’i
mo hono kakai. Ko e “fa’iteliha” na’e fai ‘e he Tu’i mo e hou’eiki ‘i he kuonga ta’elotu ‘o e Fonua ni,
he na’e lau ‘oku ‘ikai ha laumalie ‘okitautolu kainangaefonua, kae ngata pe he tu’i mo e hou’eiki na’e
ai honau laumalie. Ko ia, na’e fa’iteliha ‘a e tu’i mo e hou’eiki ‘i he’etau me’a kotoa pe ‘o a’u ki
he’etau mo’ui. Pea ko e Konisitutone ‘o e 1875, ko hono ‘omi ‘o e Lao ‘a e ‘Otua ke ne pule’i ‘a e
tau’ataina ‘a e tu’i, hou’eiki mo e kakai ‘o e Fonua ni. Na’a mo hono fili ‘o e Fakamaau Lahi ‘e he ‘Ene
‘Afio, ‘oku taau ke pule’i ‘aki ‘a e Konisitutone mo e Lao ‘o e Fonua ni. ‘I he’ene pehe, ‘oku
ta’efakalao ke fili ‘e he ‘Ene ‘Afio ha taha ‘oku ne maumau’i ‘a e Lao ‘o e Fonua ni, ke ne hoko ko e
Fakamaau Lahi ‘o e Fonua.
Ua, ‘oku kei lau hotau fonua ni, ko e Fonua Kalisitiani. Pea ko e ‘Otua ‘o e Kalisitiani ‘i he Tohitapu,
‘oku ne lau ‘a e fakasotoma, ko e “fai fakalielia ia” (Livitiko 20:13) pea ko e “me’a fakalielia ia”
(Livitiko 18:22) pea ko e “anga ‘oku makehe mo natula” (Loma 1:26). Na’e ngaohi ‘e he ‘Otua ‘a e
tangata mo e fefine ‘i he Kamata’anga koe’uhi ke na nofomali ‘o fakatupu mo fakatokolahi ‘a
mamani (Senesi 1:26-28). Pea ko e nofomali, ko e tangata ‘e taha ki he fefine ‘e taha, ‘oku ‘ikai te ne
famili ofi, ka kuo na fefuakava’aki ki he fetauhi’aki ke toki fakamavae ‘e he mate. Me’apango kuo hu
mai ‘a e fakasotoma he ‘aho ni ‘o lau tokua ko e “nofomalI” ‘a e tangata mo e tangata pea mo e
fefine mo e fefine. Ka ‘i he lau ‘a e Tohitapu, ‘oku ‘ikai ko ha “nofomali” ia. Pea ko e ‘uhinga ia ‘oku
taau ai ke ‘oua te tau afe ‘o lau ‘a e fakasotoma ko e “nofomali”. He ko e “nofomali” ko e me’a ia
na’e fokotu’u ‘e he ‘Otua ki he tangata mo e fefine na’a ne ngaohi he kamata’anga ke na fakatupu
mo fakatokolahi ‘aki ‘a mamani. Ko ia, ‘oku ta’engali mo ha Fonua hange ko Tonga ke lau ko e Fonua
Kalisitiani, ka ‘oku tau ‘omi ha Fakamaau Lahi ‘oku ne tui mo mo’ui’aki ‘a e fakasotoma, ke fakafalala
ki ai ‘a e Fakamaau totonu hotau fonua ni.
Tolu, ‘e ‘ikai te tau ‘amanaki ‘e lava ke fakamaau totonu ha taha ‘oku ne maumau’i ‘e ia ‘a e Lao
neongo ko ha kupu pe ‘e taha ‘o e Lao. ‘Oku tatau pe ‘a e natula ‘o e Lao ‘o e Fonua mo e Lao ‘a e
‘Otua. Kapau ‘oku te tauhi ‘e kita ha kupu ‘e 9 ‘o e Lao ka te maumau’i ha kupu ‘e 1, kuo te maumau’i
kotoa ‘a e Lao ko ee. He ‘oku taha pe ‘a e laumalie na’e fatu’aki ‘a e Lao kotoa pe ‘o e Fonua – ke ne
malu’i ‘a e tau’ataina ‘a e kakai kotoa ‘o e Fonua. ‘Oku lau kita ko e tangata maumaulao ‘oka te ka
maumau’i ha kupu pe ‘e taha ‘o e Lao ‘o e Fonua. Ko ia ai, ‘e anga fefe ha’atau ‘amanaki ke lava ‘e ha
taha maumau lao ke ne fakahoko ‘a e Fakamaau totonu ‘i he Fakamaau’anga ‘o e Fonua? Kapau leva
‘e lau ‘e he tangata ia ko ‘eni, ‘oku ‘atā pe kiate ia ke maumau’i ha kupu ‘e taha ‘o e Lao ‘o hotau
Fonua, ‘ikai te ne lava ‘e ia ke faka’atā mo ha ngaahi maumaulao kehe? ‘Ikai te tau ‘amanaki ‘e ‘ikai
te ne lava ke fakamaau totonu ma’u aipe ‘i he ngaahi hia ‘e tuku kiate ia ke Faitu’utu’uni ai.
Fa, ko e ‘uluaki fili ‘o e kau Fakamaau ‘i he Tohitapu, ko e fale’i ‘a Setelo, taula’eiki ‘o Mitiani, ka ko e
tamai-‘ihe-mali ‘a Mosese. Na’a ne mamata ki he fai ‘e Mosese ‘i he ‘aho kotoa pe ke fakamaau ‘a e
me’a ‘a e kakai kotoa pe mo ‘enau ngaahi me’a kotoa pe. Pea ne fale’i ‘a Mosese ke ne fili ha kau
Fakamaau, ke nau tokoni kiate ia, ‘o fakamaau ‘a e ngaahi me’a kehe, pea ka toki ‘i ai ha me’a lahi
pea ‘omi kia Mosese, ke fai tu’utu’uni ki ai. Pea ko e tu’utu’uni ‘o e kau Fakamaau ‘e fili na’e pehe ni:
Ko ha kau tangata ‘oku “mafai” ‘a ia ‘oku nau ‘atamai’ia, ‘oku nau “manavahe ki he ‘Otua” pea ko e
“kau tangata ‘o e mo’oni” ‘a ia ‘oku nau “fehi’a ki he manumanu” (Ekisoto 18:21). Neongo nai ‘oku
mafai ‘a e tangata ko ‘eni, ka ko ‘ene tui mo mo’ui’aki ‘a e fakasotoma ‘oku mahino ai ‘oku ‘ikai ko ha
tangata manavahe ki he ‘Otua pe ko ha tangata ‘o e mo’oni. ‘E anga fefe ha’atau ‘amanaki ‘e
fakamaau totonu ha tangata ‘oku ta’emanavahe ki he ‘Otua? Pea ‘oku ‘ikai ko ha tangata ‘oku tui ki
he mo’oni; ‘a e mo’oni ‘o e me’a na’e fakatupu ‘e he ‘Otua, ko e nofomali, ko e me’a ia ‘a e tangata
mo e fefine?
‘Oku ou ‘amanaki ‘e lava ke liliu ‘e he ‘Ene ‘Afio ‘a hono finangalo ‘i he me’a ni. He ko ‘eni kuo ‘iloa ‘a
e to’onga mo’ui mo e me’a ‘oku tui ki ai ‘a e tangata kuo ne fili ke Fakamaau Lahi hotau Fonua. ‘Oku
mahino pe foki kuo tali ‘a e to’ongamo’ui ia ko ‘eni mo e fa’ahinga tui ko ‘eni ‘i hono Fonua, ka ‘oku
kei malu pe ‘a Tonga he pule’i ‘aki hono Konisitutone mo e Lao, pea ‘oku kei fakamo’oni ‘etau moto,
“Ko e ‘Otua mo Tonga ko hoku tofi’a”, ko e fonua ‘eni ‘oku tui ki he ‘Otua Mo’ui; ‘a e ‘Otua na’e omi
mo e kau faifekau misinale, ‘o lau ai ‘a e ki’i motu ta’ema’u-‘Otua ni, ‘a ia ‘oku tu’u ‘i ‘Oseni, “Kuo
monu’ia ‘eni”.
