Vakai Fakama’ala’ala ‘a ‘Aminiasi Kefu ki he talanga fekau’aki mo hono fili ‘o e ‘Eiki Fakamaau Lahi Fo’ou
Ko e taha ‘o e kaveinga ‘oku talanga lahi ai ‘a e kakai ‘o e fonua, ko hono fili koia ‘e he Tama Tu’i ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi fo’ou ‘o e fonua, ka ko e tangata ‘oku vakai ki hono hisitolia ‘oku nonofo pe mo e tangata (gay). ‘I he tu’unga koia ‘oku fehangahangai lahi ‘aupito mo e tui fakalotu ‘a e fonua, ko e fonua faka-Kalisitiane.
Kuo ‘iai ‘a e ngaahi fakafepaki lahi mei he kakai mahu’inga he fonua ki he fo’i fili ‘o e lakanga mahu’inga ni. ‘Oku tukuaki’i he ni’ihi pe na’e ‘afio’i nai he Tama Tu’i ‘a e hisitolia mo e mo’ui ‘a e tangata ni pe ‘ikai. ‘Oku to e tukuaki’i lahi pea mo Lord Dalgety ko e palopalema lahi taha ia ki he fonua, ‘o tukuaki’i koia ‘oku ‘a’ana ‘a e ngaahi fokotu’utu’u kotoa, ka ‘oku te’eki ke ‘asi mai ‘o fai ha’ane tali ki he ngaahi tukuaki’i mamafa ni.
Kaekehe koe’uhi ko e mafatukituki ‘a e kaveinga ni, na’e fiema’u ai ha tokotaha falala’anga mo taukei ke ne fakahoko ha fakama’ala’ala. Na’e fakahoko ai ha fetu’utaki ki he ‘Ateni Seniale maloloo ‘a Tonga ‘Aminiasi Kefu pea ‘oku ‘oatu hangatonu ai ‘ene fakama’ala’ala.
Fakalao e founga faka-nofo e Tu’i Fakamaau Lahi fo’ou
- ‘Oku ou tui pe na’e fakalao e founga fakanofo.
- Ko e mafai ke fakanofo e ‘Eiki Fakamaau Lahi (Lord Chief Justice) ko ‘Ene ‘Afio ko e Tu’i, ‘i he fale’i ‘a e Fakataha Tokoni ‘i he kupu 83C(2)(a) mo e 86 ‘o e Konisitutone.
- Ko e Penolo ki he Ngaahi Fakanofo mo e Tu’utu’uni Fakafakamaau (Judicial Appointments and Discipline Panel (JADP)) ‘oku ‘ia tekinautolu ‘a e fatongia ke tu’uaki e lakanga ‘Eiki Fakamaau Lahi, vakai’i e ngaahi tohi kole ngāue, faka’eke’eke ‘a e kau kole ngāue pea fokotu’u ki he ‘Ene ‘Afio mo e Fakataha Tokoni ‘a e tokotaha ‘oku nau tui ko e lelei taha ia ke fakanofo ko e ‘Eiki Fakamaau Lahi.
- ‘Oku mahino kuo fakahoko ‘a e tu’utu’uni ‘a ‘Ene ‘Afio ki hono fakanofo ‘o e ‘Eiki Fakamaau Lahi pea ‘oku ‘i ai e tui mo e ‘amanaki na’e fakahoko e founga fakanofo lakanga totonu ko’eni.
- Kapau na’e fakahoko eni ‘o fakatatau pea mo e founga mo e mafai faka-lao ‘i he Konisitutone, pea ko e tu’utu’uni koia ‘a ‘Ene ‘Afio ‘i he fale’i ‘e he Fakataha Tokoni ‘oku fakalao pea ‘oku totonu ke tali mo faka’apa’apa’i.
Mo’ui fakafo’ituitui ‘o e ‘Eiki Fakamaau Lahi
- ‘Oku ‘ikai ha lao ‘i Tonga ke ne ta’ofi ‘a e manako pe tokanga ha tangata ki ha tangata, pe fefine ki ha fefine.
- ‘Oku ‘ikai ha lao ‘i Tonga ke ne ta’ofi ha nonofo faka mali ha tangata mo ha tangata, pe fefine mo ha fefine.
- Ka, ‘oku ta’ofi ‘e he lao ‘i he kupu 136 ‘o e Lao ki he Ngaahi Hia ‘a e fa’ahinga ngaue fakalielia ‘oku anga maheni ki ha nofo ha tangata mo ha tangata (ko e angahala’i ‘o e kupu’i sino ki mui ‘o ha tangata pe fefine).
- Ko ia ai, ‘oku ‘ikai ke tapui ‘e he lao ‘a e fili ‘e he ha taha ‘a e taha ‘oku manako mo ‘ofa ai, tuku kehe pē kapau tene fakahoko e hia fakalielia ‘oku ta’ofi ‘e he lao ‘i he kupu 136.
- Ko hono fakalea ‘e taha, ‘oku ‘ikai maumau’i e Konisitutone pe ko e lao e fonua ‘i hono fakanofo ko’eni ‘o e ‘Eiki Fakamaau Lahi, neongo ‘ene fili ki he’ene mo’ui fakafo’ituitui mo e taha ‘oku manako mo ‘ofa ai.
Ngaahi Me’a Kehe
- ‘Oku mahino ‘a e hoha’a ‘a e ngaahi kupu e fonua ki he tokotaha kuo fakanofo ko e ‘Eiki Fakamaau Lahi koe’uhi ko ‘ene mo’ui fakafo’ituitui.
- ‘Oku mahino ‘a e fehu’ia pe ko e hā e fakamatala ne mea’i ‘e he Pēnolo? Ko e ha e fakamatala na’e ‘ave ‘e he Pēnolo ki he ‘Ene ‘Afio mo e Fakataha Tokoni? Ko e ha e fakamatala na’e makatu’unga ‘a e tu’utu’uni ‘a ‘Ene ‘Afio ‘i he fale’i e Fakataha Tokoni?
- Ka, kuo fakahoko e tu’utu’uni pea ‘e kamata ngāue e ‘Eiki Fakamaau Lahi ‘i he mahina katu’u.
- Koia ai ‘e faingata’a lahi ia ke liliu e tu’utu’uni tautautefito ki he tafa’aki faka-lao mo e tafa’aki faka-‘imisi ‘o e fonua ki mamani lahi.
- Ko e me’a ‘oku mahu’inga lahi ki he Fakamaau’anga mo e fonua faka-lukufua ko e faka’apa’apa mo e falala ‘a e fonua ki he Kau Fakamaau ‘oku ngāue ‘i he Fakamaau’anga.
- ‘Oku mahino e tokanga ia kapau ‘e hanga ‘e he ‘Eiki Fakamaau Lahi ‘o fakamaau’i ha taha kuo faka’ilo’aki e hia ko ‘ene maumau’i e kupu 136 ‘o e Lao ki he Ngaahi Hia (angahala’i ha kupu’isino ki mui ha tangata pe fefine), pe te ne fakahoko tau’ataina eni.
- Ko ‘eku tui te ne malava koe’uhi ko ‘ene fuakava ke ne talangofua ki he Konisitutone mo e lao e fonua. Ua, ko e fuakava ia ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi ke ne fakamaau’i tau’ataina mo ‘ikai ke filifilimanako pe taaufehi’a ki ha taha.
- Pea kapau foki ‘e ‘i ai ha fehalaaki pe ta’efalala’anga ki ha’ane tu’utu’uni, ‘oku ‘atā e fakahoko ha tangi kihe Fakamaau’anga Tangi.
- Pea kapau ‘e fai ha launga ki ha’ane to’onga faka-ngāue, ‘oku malava ke fai e lāunga ki he Pēnolo.
- ‘Oku ou tui pe kuo ne ‘osi mea’i ‘a e tu’unga e lao e fonua pea ‘e ‘ikai tene tali ke ha’u ‘o ngāue ‘i Tonga ni kapau te ne manavasi’i ko ha me’a ‘e malava ke ne fakahoko ‘e malava ke faka’ilo ia ki ai.
- ‘Oku totonu ketau tali e kau mai ‘a e ‘Eiki Fakamaau Lahi ke ngāue ‘i he fonua, he ‘oku ‘osi tokolahi pe hotau kakai ‘oku nau mo’ui fakafo’ituitui tatau ‘oku nau ngāue ma’ae fonua, pea kuo tau tali kinautolu pehe ‘o laui senituli mo nau hoko ko e konga totonu kinautolu e fonua.
- ‘Oku hā faikehe mai ia ke tau tali ē, kae ‘ikai tali ē, ka koe ongo tatau.
