Tali Fakamaau’anga Lahi fokotu’u ‘a e ongo Lavulavu ko e lipooti ‘Atita na’e lahi fanongo talanoa (hearsay)
Na’e tali he Fakamaau’anga Lahi he ho’ata Falaite, ‘a e fokotu’u mei he ongo Lavulavu ko e lipooti ‘atita na’e fakahoko‘aki ‘enau ‘uluaki hopo mo e Kalauni, ‘oku lahi fanongo talanoa (hearsay). Ko e ki’i hopo tokamu’a ‘eni ia ko hono fakapapau’i ‘a e ngaahi me’a mahu’inga kimu’a pea fakahoko ‘a e to e hopo’i tu’o ua ‘a e ongo Faka’iloa.
Pea ko’ene tali ko’eni he ‘ikai toe fiema’u ‘a e lipooti ‘atita na’e fakahoko ‘aki ‘enau hopo ‘i he 2022 ke fakahoko ‘aki ha hopo ‘i hono toe hopo’i tu’o ua kinaua ‘o fakatatau mo e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Tangi ‘i he ta’u kuo ‘osi.
Ko e fokotu’u lalahi ‘e ua na’e ‘oatu ‘e he ongo Faka’iloa mo’ena ongo Fakafofonga Lao. Ko e ‘uluaki ‘a e fokotu’u, na’e ta’efakalao ‘a hono hakule mo ‘ave ‘a e ngaahi fakamatala (documents) mei he ‘ofisi ‘o e ‘Uluaki ‘o Tonga ‘i he 2016, ko e kamata ia ‘a e ngaue atu ‘a e pule’anga ki he launga’i ‘a e ongo Lavulavu ki he ngaue’aki ‘a e fakamatala kakaa ke ma’u ai ha pa’anga mei he tokoni ‘a e pule’anga ki he ngaahi ako fakatekinikale.
Ka na’e ‘ikai ke tali ‘e Fakamaau Lahi ‘Elisapeti Langi, ‘a e fokotu’u ‘a e ongo Lavulavu ki he ta’efakalao hono ‘ave ‘a e ngaahi fakamatala. Na’e tui ‘a e ongo Faka’iloa na’e ‘ikai ha’ana ‘ilo ki he ‘ave ‘o e ngaahi fakamatala he na’ana lolotonga ‘i Vava’u ki he kemipeini ki he Fili si’i ‘a Vava’u ki ha taha ke ne fetongi ‘a ‘Etuate Lavulavu ‘i hono launga’i ‘e Dr. Viliami Latu. Ka na’e pehee ‘e he Fakamaau na’e ‘osi ‘ilo pe kiai ‘a Akosita mo e ta’ahine ngaue ‘i he ‘ofisi.
Kaekehe ko e fakafiefia taha ko hono tali ‘e he Fakamaau’anga ‘a e fokotu’u ‘a e ongo Lavulavu, ko e lipooti ‘atita na’e fakahoko’aki ‘ena ‘uluaki hopo ‘oku fanongo talanoa (hearsay) ‘aia ‘oku ‘ikai ke tali ‘a e fa’ahinga fakamo’oni fanongo talanoa ‘i he Fakamaau’anga.
Na’e to e ‘ohake he fakamatala ko e ngaahi fakamatala ‘e ni’ihi he lipooti ‘atita, na’e ‘ikai ke fakahoko he kau ngaue ‘Atita ‘a e faka’eke’eke ka ko e fai pe he fanau ako ‘enau fakamatala ‘o ‘ave ki he kau ngaue ‘Atita. Ko e lipooti ‘e ni’ihi ko e ‘ofisakolo ia ‘o e ngaahi kolo, na’anau takai holo ‘o fakahoko ‘a e faka’eke’eke ‘o e ngaahi famili mo e maheni pea ko e ngaahi fakamatala koia ko’enau talaange ko e talaange ‘e he tokotaha kehe ‘a e me’a na’e hoko ki he fanau ako ‘Unuaki ‘o Tonga.
Na’e toe fakamamafa’i ‘e he Fakamaau Lahi, ‘a e ‘ikai ke ma’u ‘a e totonu ‘a e ongo Faka’iloa (natural justice) ke fakafehu’i ‘a e kau fakamo’oni na’e ‘ikai ke ‘omai ki he hopo ka ko’enau fakamatala pe na’e lau pe ‘ohake lolotonga ‘a e hopo.
Pea ‘i he hopo ko’eni ‘oku ‘amanaki fakahoko pe ko e retrial, ‘e pau ke ui mai ‘e he Talatalaaki ‘a e kau fakamo’oni kotoa tenau ui ke lava ‘e he ongo Faka’iloa mo e Fakafofonga lao ‘o fakafehu’i.
Ko ‘Etuate Lavulavu ‘oku ne fakafofonga’i pe ia pea ko hono hoa ‘Akosita ‘oku fakafofonga’i ‘e Miss Fanga Afu pea mo Mrs Fitilangi Fa’anunu. Na’e fiefia lahi ‘a e ongo Lavulavu pea pehee ki he ongo Fakafofonga lao he ola ‘o e tu’utu’uni pea ‘e ngali tokoni lahi ia ki he teuaki ‘o e hopo hono ua.
Na’e lele ‘a e hopo ‘a e ongo Lavulavu ‘i he 2022 pea tu’utu’uni kena ngaue popula. Na’e fakahoko ‘ena tangi ‘i he ta’u kuo’osi ‘o tu’utu’uni ‘e he Fakamaau Tangi ke toe fakahoko fo’ou ‘ena hopo. Na’e ta’efiemalie ‘a e ongo Faka’iloa ki he founga ‘a e Fakamaau Lahi CJ Cooper lolotonga ‘a e lele ‘a e hopo pea na’e kau ia he ngaahi fokotu’u he’enau tangi. Na’e ‘ikai ke ne tali ke fakahoko ‘ene retrial ‘e ‘Elisapeti Langi, ka na’e ‘ikai tali ‘e he Fakamaau Tangi ‘a e fakakikihi ‘a e ongo Lavulavu pea ko Fakamaau ‘Elisapeti Langi te ne fakahoko ‘ena hopo hono ua.
‘I he ‘osi ‘a e tala tu’utu’uni na’e fiema’u ai pe he Fakamaau Lahi kenau sio ‘i hono ‘ofisi ki he ‘aho ke kamata ai ‘a e hopo.
