PALOVEAPE ‘O E UIKE: FOKI E KULI KI HE’ENE LUA
‘E ha‘u nai e kau memipa PTOA he Kapineti mo ha founga fo‘ou ke solova‘aki ngaahi palopalema lolotonga e fonua, pe te nau fai honau anga motu‘a ko e fakamafana me‘a fuoloa?
‘Oku te’eki hu ki Kapineti ‘a e Pule’anga fo’ou, kuo taa atu ‘e he taha e ngaahi mitia ia ‘a e PTOA ‘a e fasi ‘o e fakamafana toenga me’a’ilo fuoloa, kae li‘aki ai pe palopalema lolotonga mo e kaha‘u.
Kapau ko e founga pe ia, pea ta ko e taumu‘a ke fakalanga e ‘ita mo e loto mamahi ki ha ni’ihi na’a nau ‘i he lakanga ka kuo nau penisoni mei he politikale.
Ko e toko 5 ‘o e kau memipa lolotonga mo tutuku ‘o e Paati PTOA ‘oku ongona ‘e hu he Kapineti fo‘ou taki ‘e he Palemia Hoko, Dr. ’Aisake Eke.
‘I he uike kuo’osi, na’e pulusi ai ‘e he peesi ‘initaneti ongoongo ko e Kaniva, ‘a e ‘atikolo mo e tukuaki‘i o pehe kapau na’e ngaue’aki pe ‘a e noo mei Siaina ki he ngaahi pisinisi na‘e uesia ‘i he vela ‘o e 16/11, na’e mei si’isi’i pe ‘a e noo, pea ko ia na’e mei si’i pe hotau mo‘ua ki Siaina.
Na‘e fakalanga ‘a e talanoa ni koe‘uhi ko e fakamatala tuku‘a e Palemia kuo fakafisi, Siaosi Sovaleni o pehe tokua, ko e holo lahi ‘i he lahi ‘o e mo‘ua noo ko e tupunga mei he ‘ene totongi ‘i hono taimi he fohe.
‘Oku ‘ikai fakamahino ‘e he Palemia fakafisi pe ko e totongi ‘o e noo ‘aki ‘ene pa‘anga, mei he‘ene ‘akauni fakafo‘ituitui, pe ko e totongi angamaheni pe ia ‘a e ngaahi mo‘ua ‘a e pule‘anga.
Ko e ngaahi fakaanga ni, neongo kuo motu ‘a mo ta tu‘olahi fuoloa, ‘oku taketi’i ai ‘a e Palemia malolo he taimi ko ia, Lord Sevele ‘a ia na ‘e hoko ko e tefito ‘o e fakaanga ‘a e Kaniva.
Takihala mo e Ma‘uhala
‘Uluaki, ko e noo ko e finangalo taumama ‘o ‘a ‘Ene ‘Afio kuo Hala, Siaosi V.
Ua, ‘oku fai ‘e he ngaahi fakaanga ni ‘a e ngaahi fo‘i takihala mo e loi ‘oku fu‘u mata‘a‘a.
Ko e palopalema na‘e hoko ki he kolomu‘a ko e palopalema fakalukufua (systemic), ‘a ia na‘e ‘ikai ko ha langafo‘ou pe eni ‘o ha fanga ki’i ki’i vela pe mole fakatu‘upake ‘o ha ni‘ihi e ngaahi pisinisi he fonua.
Ko e taimi na‘e hoko ai e palopalema ki he levolo fakalukufua, ‘oku fu‘u mahu‘inga ke fakapotopoto (strategic) ‘a e faito’o ke toe mo‘ui e kolomu’a he ko ia ‘oku makatu‘unga kotoa o fakaola ai e ngaue faka‘ekonomika ‘a e fonua.
Kapau ‘e polio ‘a e langa ‘o e kolomu‘a, ‘e polio e ‘ekonomika. Ka ko e mahu‘inga ‘o e vela na‘e hoko, mo e noo na‘e fai ke langa ‘aki, ‘oku na lefu loua ‘aupito fakahoa ki he mahu‘inga ‘o e ’ekonomika fakafonua katoa.
‘Oku lelei ke feilaulau‘i ‘a e ki‘i me‘a si‘isi‘i ke fakahaofi mo fakatolonga ‘a e me‘a mahu‘inga mo lahiange, ka ‘oku ‘ikai ko hono fulihi o feilaulau ‘i e ta ‘e fie mo‘ua ki Siaina, kae mate hifo ai e ‘ekonomika he fonua.
Manatu‘i ko e ‘ekonomika he fonua ‘oku kau kotoa ki ai e kakai e fonua, ka ko e me‘a na‘e hoko ko e fai pe ia ‘e he ni‘ihi. He‘ikai tukuange ke si‘i fiekaia mo mahaki‘ia e tokolahi na‘e ‘ikai ha‘anau kaunga ki he me‘a na‘e hoko, kae fai e loto e ni‘ihi tokosi‘i ‘oku vili ta’e‘unua ke maumau‘i e lao.
Ko hono Tolu, ko e noo na‘e alea‘i fakapolitikale fakavaha‘apule‘anga, he na‘e ‘ikai tu‘u mai ha kau ‘inivesitoa pe ngaahi fonua (tautefito kinautolu na’e poupou ki he kulupu na‘a nau tutu ‘a Nuku’alofa), mo ha silini ke fai ‘aki e ngaue. Koe‘uhi na‘e ‘ikai ko ha Pangike eni ia ‘i Tonga ke toki fai pe ha filifili noo, na‘e pau ke fai fakalukufua pe ‘a e fakafuofua ki he lahi ‘o e pa’anga na‘e fiema‘u. Ka ko ‘ene too mai pe, he ‘ikai toe fakafoki atu ha konga ia, pe lau pe ha konga kae tuku ha konga, kuo pau ke ngaue‘i kotoa.
Pango, he na‘e toe holomui ‘a e ni‘ihi ia ngaahi pisinisi ne maumau mei he langa ‘enau pisinisi ‘aki ‘a e noo na‘e fai ke ‘oange ma‘a kinautolu. Fakatatau pe ki he lekooti mo e fakamatala ‘a kinautolu na‘e kaunga ‘enau ngaahi pinisi ki he maumau, ko e kau politiki pe na‘a nau takimu‘a hono fakalotosi ‘ia kinautolu he ngaahi mitia pea mo e feohi sosiale, ke ‘oua te nau kau ‘i he noo. Fakatata lelei ki he ‘ikai fie kau ‘i he noo, ‘i he ‘uhinga fakapolitikale, ko Vikita Mataele, ‘a ee ne tu‘u ‘ataa ai pe hono konga ‘o‘ona ‘ikai fai ha langa ‘aki e noo Siaina.
Ko hono Fa, na‘e ‘ikai kui ‘a e pule ‘anga ke fihia he ‘ata si’isi‘i kae siofaki ma ‘upe ‘a e ‘ata fakalukufua, pea ue‘i leva ai e toenga ‘o e noo na‘e ‘ikai ngaue‘aki ke langa fo‘ou ‘aki ‘a e Uafu Vuna, ko e me‘angaue faka’ekonomika malohi ia ma‘ae kakai hono talitali ai ‘a e ngaahi vaka takimamata mo e folau fakapule ‘anga ‘o ua ‘aki ‘a e Uafu Kuini Salote kae maluange ki he fe‘alu‘aki tangata kae nofotaha e ngaue mamafa mo fakatu ‘utamaki ki he Uafu Lahi Kuini Salote. Ko e me ‘a tatau ki he langa ‘o e Palasi, he ko e ‘aikoni ia ‘o e pule‘anga faka-Tu‘i ‘i Tonga pea ko e ki‘i me‘a pe ia ‘oku kehe ai ‘a Tonga mei hotau kaunga’api kae lava o fe’au’auhi (competitive) pea ola lelei e ngaue ‘a e kakai.
Ko hono faka‘osi, ko e kolomu‘a ko e me‘angaue fakapolitikale. Ka ‘ikai ha kolomu’a, ‘e too ngofua ‘a e pule‘anga ko ia, pea ‘e toe mo‘ulaloa ange ki he fanofano tu‘utu’uni ‘a e ngaahi fonua muli tatau ai pe temokalati pe ‘ikai. ‘E mole leva ai ‘a e malu mo e tau’ataina ‘a e Tonga, pea iku mo‘ui popula mo mole honau kelekele pea ‘auhia honau ‘enau nofo ‘a kainga pea mo honau hako.
‘I he ‘osi ‘a e ‘aho, ko e fanga ki ‘i fakaanga foki ‘oku fai, ko e ngutulau pe koe ‘uhi ke fai ha palafu he politiki. Ka ‘i he sio fakamamani lahi, ko e noo mei Siaina na‘e fu‘u totu‘a hono fakapotopoto’i. Na‘e totonu ke liunga 4 pe 5 e lahi ia ‘o e noo, ke ‘oua e tapuni pe ‘a e palopalema lolotonga kae tekelele ai leva ‘a e ‘ekonomika ‘o e fonua ki he tumutumu he ko e malu‘anga pe ia.
‘Oku mahino na‘e ‘i ai ‘a e ngaahi fokotu‘utu‘u pehe ‘a e La‘a Kuo Too, Siaosi V, neongo ne fai e pule ‘a e Ta’ehamai ‘o ne Hala ‘oku te‘eki kakato.
