Ko hono Kovi ‘oe Va’inga Sapate ‘ae MMT
Kuo lahi e felauaki ‘i he va’inga Sapate ‘a ‘etau Timi Mate Ma’a Tonga pea ko hono mo’oni, ‘oku ou kau au he lotu ke fo’i ‘etau Timi koe’uhi he ‘oku ‘ikai ke tau tu’u he mo’oni ‘oku tohi’i he Tohitapu, pea tu’u ‘i he Kupu 6 ‘etau Konisitutone: Ke Tapu ‘ae Sapate ‘i Tonga ‘o ta’engata. Ko ‘eku tohi atu ko ‘eni, ‘oku te’eki ai ke fai ‘a e tau. Ka ko ‘eku kole aipe ia ki he ‘Otua ke ne fakatapuhaa’i hono Huafa ‘o ‘ai ke fo’i ‘etau Timi he kuo tau ‘otua’aki ‘etau ki’i ‘Akapulu ‘o li’aki ‘ae ‘Otua Mo’ui. ‘Oku tau ma’u mei he Tohitapu ‘a e ngaahi ‘uhinga ko ‘eni, ki he mahu’inga ke tau tauhi ‘a e Sapate ke tapu.
Ko e ‘uluaki, ko hono tauhi ‘o e Sapate, ‘oku ne fakamahino ‘aupito ai, ‘oku ‘ikai te tau mo’ui pe ma’ae maama ko ‘eni mo hono ki’i koloa mo hono langilangi, ka ‘oku tau malolo he ‘aho Sapate, ke fakamahino ‘oku ai ha Malolo Faka-Sapate kuo teu ‘e he ‘Otua, talu mei he Fakatupu, pea ‘oku hu ki he Malolo’anga ko ia, ‘akinautolu ‘oku tui pikitai ki he ongoongolelei ‘o e ‘Eiki ko Sisu Kalaisi. Ko kinautolu ‘oku nofo ‘amanaki ki he Malolo’anga Faka-Sapate ko ia, ‘oku nau malolo foki he ‘aho Sapate ‘o hange pe ko e fai ‘e he ‘Otua: ‘He ko ia na‘a ne hū ki hono mālōlō‘anga, na‘a ne mālōlō ‘e ia foki mei he‘ene ngaahi ngāue, ‘o hangē tofu pē ko e ‘Otua mei ha‘ana. (Hepelū 4:10).
Ko e ua, kuo u fanongo ki he fa’ahinga ‘oku nau taukave tokua, ko e tauhi ‘o e Sapate ko e me’a fakakonisenisi pe ia, ‘o ‘uhinga ia ko e me’a fakafo’ituitui. Pea ‘oku nau ‘ohake ‘a e fakamatala ‘a Paula ‘ia Loma 14 ke fakatonuhia’aki tokua, ‘oku takitaha fili pe ‘e ha taha ‘a e ‘aho ke ne fakatapui. Ka ‘oku taau ke fakatokanga’i, ko e ‘uhinga ‘a Paula, he ne ai ‘a e fa’ahinga ne kei vaivai ‘enau tui ‘i he Siasi, ‘o mahino ko ‘enau sio ki he ta’etauhi ‘o e ‘aho Sapate, ‘oku lavea ai honau konisenisi ‘onautolu. Pea ‘oku lau leva ‘a Paula ‘o pehe: ‘Ko hono lelei ke ‘oua na‘a ke kai kakano, pe inu uaine, pe ko e hā fua ha me‘a ‘oku tūkia ai ho tokoua. (Loma 14:21). Sai, tau fakahoko mai ‘a e fakakaukau ko ia, ki he mamani ta’elotu ‘oku va’inga ai ‘a MMT he Sapate. Kapau na’a tau ta’ofi ‘etau Timi mei he va’inga Sapate, na’e mei lava ke tau fakaha ki he kau ta’elotu ‘o ‘Aositelelia mo mamani, ‘oku ‘i ai ‘a e ‘Otua na’a ne ngaohi ‘a mamani, pea ko ‘ene tu’utu’uni ki he me’afakatupu, ke ngaue he ‘aho ‘e ono kae malolo he ‘aho ‘e taha. Ko e va’inga Sapate ‘a e MMT ‘oku tau poupou’i ai ‘a e faka’otuamate ‘a e kakai ta’elotu ‘o mamani.
Ko e tolu, ‘oku ‘ikai ‘aupito ko e ha me’a fakakonisenisi ‘a e tauhi ‘o e Sapate pea tatau mo ia ‘a e lotu. Kuo tau a’u ki ha kuonga kuo tui hotau kakai tokolahi ki he loi ko ia ‘a e Tevolo, tokua ko e lotu ko e me’a fakafo’ituitui pe ia. Pea ko ia, ko e tauhi ‘o e Sapate, ko e me’a fakafo’ituitui pe tokua ia. Ka ko e loi ko ‘eni ‘oku matu’aki fu’u e’a hono kovi. He ko e me’a fakafo’ituitui kotoa pe ‘oku ne uesia ‘e ia ‘a e kotoa ‘o e kakai. Fakatata: Kapau te ke pehe, te ke ifi maliuana koe, ko e me’a fakafo’ituitui pe ia ‘a’au. ‘Io, ka kuo pau ke ke to’o ‘a e seniti na’e mei tokoni ki ho famili ‘o fai’aki ho’o ifi maliuana, pea ka uesia ho ‘atamai, ‘oku ne uesia ai ‘a e famili, pea uesia mo e fonua, he kuo pau ke nau totongi ‘a e Falemahaki mo e kau toketa ke nau fakafolo ho’o fo’i’akau mo tauhi ai koe. ‘Oku ‘ikai ha me’a ia ko e me’a fakafo’ituitui pe ia ‘a’au ‘o ‘ikai uesia ai ha taha kehe. Na’e ngaohi kitautolu ‘e he ‘Otua ke ai ‘etau fekau’aki he me’a kotoa pe. Pea ko e ‘uhinga ia ‘oku ‘ikai ha me’a fakafo’ituitui pe ia ‘a’au. Pea ‘e anga fefe ai ho’o lau ko e lotu ko e me’a fakafo’ituitui pe ia?
Ko e fa, ko e lotu lelei na’e ha’u mo Sisu, ko e tu’utu’uni ia ‘a e ‘Otua ‘a ia na’a ne ngaohi kitautolu, ‘o hotau fatongia totonu kiate ia; ‘a e ngaahi me’a ke tau tui ki ai ‘o kau ki he ‘Otua pea moe ngaahi me’a ke tau mo’ui’aki. Ko e lotu, ko e me’a ia ‘oku fakahinohino mei tu’asino. He ‘oku ‘ikai ha maama ‘i hotau lotosino pe ‘i hotau ‘atamai, ke ne fakahinohino kitautolu ki he lotu. He kuo fakapo’ulitu’u ia ‘e he angahala, pea toe kuihi ia ‘e he ‘otua ‘o e maama ko ‘eni, ‘e Setane, ke ‘oua te tau lava ‘o ‘ilo ‘a e mo’oni. Kae fakafeta’i, kuo fakaha mai ‘e he ‘Otua ‘ene mo’oni kiate kitautolu ‘i he Tohitapu, ko e folofola ia ‘a e ‘Otua. Pea ko e ‘uhinga ia, ‘oku ‘ikai ko ha me’a fakakonisenisi ‘a e lotu, he ‘oku fiema’u ‘e hotau konisenisi angahala’ia, ‘a e maama ‘a e ‘Otua, ke tau ‘ilo ‘aki ki he mo’oni. ‘Oku lau ki ai ‘a Kingi Tevita: “‘I ho‘o maama te mau sio maama” (Saame 36:9). Pea ko e maama ‘a e ‘Otua ‘oku ne fakaha ki hotau konisenisi, ‘a e mahu’inga ke tauhi ‘a e Sapate.
Ko e nima, ko e ongo ‘uhinga lalahi ‘e ua ‘oku fakahinohino mai ‘e he Tohitapu, ki he mahu’inga hono tauhi ‘o e ‘Aho Sapate ke tapu. Ko e i) he ko e angafai ia ‘a e ‘Otua he’ene fakatupu kitautolu: ‘He ko ha ono‘i ‘aho na‘e ngaohi ai ‘e Sihova ‘a e langi mo e fonua, ‘a e tahi pea mo honau ngaahi me‘a kehekehe, pea ne mālōlō ‘i hono ‘aho fitu; ko ia na‘e tāpuaki‘i ai ‘e Sihova ‘a e ‘aho Sāpate, mo ne tapui ia. (‘Ekisoto 20:11). Ko e ‘uhinga ia ‘a e talamai ‘i he Tohi Hepelu, ko kitautolu ‘oku tau ‘amanaki hu ki he Malolo’anga Faka-Sapate ‘o e ‘Otua, te tau malolo foki mo kitautolu he ‘Aho Sapate “‘o hangē tofu pē ko e ‘Otua mei ha‘ana” (Hepelū 4:10). ‘Oku tau fakaha ‘etau tauhi ki he ‘Otua ‘o e Fakatupu ‘aki ‘etau tauhi ‘a e Sapate.
Ko e ono, ko e ‘uhinga hono ua ‘oku talamai ‘e he Tohitapu ke tauhi ai ‘a e Sapate, he kuo fakatau’ataina kitautolu mei he popula ki he angahala mo e mate, ‘e Kalaisi: ‘Pea te ke manatu na‘a ke nofo koe ko e tamaio‘eiki ‘i ‘Isipite, pea na‘e fakahao mai koe ‘e Sihova ko ho ‘Otua ‘aki ha nima mālohi mo ha nima kuo hiki tā: ko hono ‘uhinga ia na‘e tu‘utu‘uni koe ‘e Sihova ko ha ‘Otua ke tauhi ‘a e ‘aho Sāpate. (Teutalonome 5:15). Na’e toki tauhi Sapate ‘a ‘Isileli, ‘i he hili hono huhu’i kinautolu mei ‘Isipite ‘o mahino ai ko e tauhi ‘o e Sapate ko e me’a ia ‘a e kakai kuo fakatau’ataina mei he popula ki he angahala. ‘Oku tau tauhi foki ‘a e Sapate, he kuo huhu’i kitautolu ‘e Kalaisi mei he angahala mo e mate. Ko e va’inga Sapate ‘a e MMT ‘oku mahino ai ‘etau kei popula ki he ngaahi ha’i ‘a e maama ko ‘eni; ‘a e fiema’u pa’anga, ‘a e fiema’u ke manakoa kitautolu, ‘a ‘etau manavahe ki he kakai ta’elotu ‘oku nau fokotu’utu’u ‘a e ‘akapulu mo e ngaahi me’a pehe.
Faka’osi, ‘oku kei tu’u pe ‘i he hisitolia ‘o mamani ‘a e ongo tangata Kalisitiani na’e ‘ikai te na va’inga ‘i he Sapate pea ‘oku kei manatua kinaua ‘e mamani, he na’a na manatua ‘ekinaua ‘a e ‘Otua ‘o e Tohitapu he’ena va’inga sipoti. Ko e tangata Pilitania ko Eric Liddel ‘a ia na’e ‘ikai ke lele ia he mita ‘e 100 ‘o e Olimipiki 1924, neongo ko ia ia na’e tonu ke lele ai, koe’uhi he ne fai ‘a e mita ‘e 100, he Sapate. Na’a ne lele pe ia he 200 mo e 400 ‘o ne metali koula loua ai, koe’uhi ne fai ‘a e ongo lova ko ia, ‘i he ‘aho kehe. Na’e pehe pe foki mo e tangata All Black ‘iloa ko Michael Jones ‘a ‘ene tauhi ‘a e Sapate pea iku ai ke hiki ‘a Nu’usila ‘o tau Tokonaki pe he’enau ngaahi Tesi, koe’uhi ke va’inga ‘a e tangata ni. Na’e mei faingamalie ‘a Tonga ke ne fakatapuhaa’i ‘a e huafa ‘o Sihova ha’ane fakafisi ke tau Sapate, ka kuo ‘ikai. Soli Deo gloria.
