Ikuna Sea Fale Alea ‘i he ongo hopo Fakamaau Tangi mo e kau Fakafofonga Fale Alea
Ko e ongoongolelei ki he Sea ‘o e Fale Alea ki he tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Tangi ko e Fakamaau’anga ma’olunga taha ‘i Tonga, ke ‘oua ‘e tali ‘a e ‘eke’i fakalao ‘e he ongo Fakafofonga Fale Alea ‘ene fakahoko fatongia mo e faitu’utu’uni.
Fakatatau pea mo e ongoongo tukumai ‘a e Fale Alea pea mo e tu’utu’uni Fakamaau’anga, nae fakahoko pe ‘a e ngaue ‘a e Sea ‘o fakatatau mo e konisitutone.
Na’e fakahu atu ha tangi ‘a e ‘Eiki Sea mo e Fale Alea makatu’unga ‘i ha tu’utu’uni ‘a e ‘Eiki
Fakamaau Lahi Whitten, koe’uhi ko ha kole ‘a Mateni Tapueluelu ke toe vakai’i faka-
Fakamaau’anga ‘a e ngaahi tu’utu’uni faka-Fale Alea fekau’aki mo e vakai’i ‘o e tu’unga
vahenga ‘a e Hou’eiki Memipa mo e kau ngaue ‘a e Fale Alea .Na’e tukuaki’i ‘e Tapueluelu
ko e ngaahi tu’utu’uní , ‘a ia na’e fakapaasi ia ‘o fakafou ‘i ha tohi ‘avetakai, na’e monuka ai
‘a e Ngaahi Tu’utu’uní mo e Kupu 62(2) ‘o e Konisitutone .
Ka neongo ia, na’e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Tangí , na’e ‘ikai monuka ‘a e Konisitutone . Na’e toe fakamamafa’i mai ‘e he Fakamaau’anga Tangí ‘a e mafai ‘o e Fale Alea ‘i he malumalu ‘o e Kupu 62(1) ke fa’u ‘ene ngaahi tu’utu’uní . Na’e fakamahino foki ‘e he Fakamaau’anga mo e totonu ‘a e Hou’eiki Memipa ‘i he malumalu ‘o e Kupu 62(2) ke fokotu’u ha ngaahi fokotu’u, pea kuo pau ke fai ‘a e ngaue ki ai ‘o fakatatau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Fale Alea . Na’e tali ‘e he Fakamaau’anga Tangí ‘a e ngaahi faka’uhinga fakalao ‘a e ‘Eiki Sea mo e Fale Alea , ‘a ia ‘oku ‘i ai ‘a e mafai mo e totonu ‘a e ‘Eiki Sea ke faka’uhinga’i mo ngaue’aki ‘a e ngaahi tu’utu’uni ko ‘ení , pea ‘oku aofangatuku ‘ene tu’utu’uni ko ia , tukukehe ka ne monuka ai ‘a e Konisitutone pea ‘e vakai’i leva ia ‘e he Fakamaau’anga. Na’e fakahoko mai foki ‘e he Fakamaau’anga Tangi na’e ‘i ai pe ‘a e faingmalie ‘o Tapueluelu pe ha memipa kehe ke fokotu’u ke fakahoko ha feme’a’aki ‘i loto Fale Alea fekau’aki mo e ngaahi tohi ‘ave tataki ko ‘ení , ka na’e ‘ikai ‘oatu ha fokotu’u pehe.
‘I he Hopo Tangi Fika AC 1 ‘o e 2024, na’e tangi ai ‘a Dr. Fasi mo e ni’ihi kehe (Mateni
Tapueluelu, Dr. ‘Aisake Valu Eke, Paula Piveni Piukala, Kapelieli Lanumata, Dr. Taniela
Liku’ohihifo Fusimalohi, mo Mo’ale Finau) ‘o makatu’unga ‘i ha tu’utu’uni ‘a e
Fakamaau’anga Lahí ‘a Cooper J, ‘o pehe na’e ta’etotonu hono ‘ikai ke foaki ange ‘enau
totonu ke feme’a’aki ‘i ha fokotu’u ke fakahoko ha pa loti ke fakama lo lo ’i ‘a e ‘Eiki Pale mia
Hon. Hu’akavameiliku, ‘a ia na’a nau pehe na’e monuka ‘a e Kupu 62(2) ‘o e Konisitutone
mo e Tu’utu’uni 84F ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Fale Alea.
Na’e toe fakapapau’i pea fakamamafa’i mai ‘e he Fakamaau’anga Tangí ‘a e ‘ikai ke ‘i ai ha mafai ‘o e Fakamaau’anga kenau kaunoa ‘i he ngaahi nga ue fakalotofale ‘a e Fale Alea tukukehe ‘o kapau na’e maumau’i ‘a e Konisitutone – pea na’e ‘ikai maumau’i ‘a e Konisitutone ia he keisi ko ‘eni.Na’e fakamamafa’i ‘e he Fakamau’anga ‘a e mafai totonu ‘o e ‘Eiki Sea ke faka’uhinga’i mo ngaue’aki ‘a e Ngaahi Tu’utu’uní , kau ai ‘a e ngofua ke fakangofua ha fokotu’u ‘a e Palemia ‘i he malumalu ‘o e Kupu 62(2) mo e Tu’utu’uni 81 ke fakangata ‘a e ngaahi feme’a’aki fekau’aki mo ha fokotu’u ke fakahoko ha paloti ke fakamalolo’i ‘a e Palemia. Na’e fakatokanga’i foki ‘e he Fakamaau’anga ‘a e ngaahi mafai ta’efakangatangata ‘o e Fale Alea ke tuku fakatafa’aki fakakatoa pe konga ‘ene ngaahi tu’utu’uní ‘a ia ‘oku mahino mei ai ‘a e hanga ‘e he Konisitutone mo e Ngaahi Tu’utu’uní fakatou’osi ‘o faka’ata ‘a e Fale Alea kenau pule’i pe ‘enau ngaahi ngaue . Na’e fakatokanga’i ‘e he Fakamaau’anga Tangí , na’e tu’utu’uni ‘a e Fale Alea , ‘o fakafou ‘i ha fakaha loto ‘o loto ki ai ‘a e tokolahi, ke tuku fakatafa’aki ‘a e ngaahi tu’utu’uni fekau’aki mo e feme’a’akí.
Kuo taimi ke foki ‘a e Fale Alea ki he malumalu ‘o e Ma’u Mafai ki he Vahenga(remuneration authority).
‘Oku tui ‘a e tokolahi ‘o e kau ngaue fakapule’anga pea pehee ki he kakai ‘o e fonua, kuo taimi ke foki ‘a e Fale Alea ‘o fakamalumalu ki he Ma’u Mafai ki he Ngaaahi Vahenga, ‘o hangee ko e toeinga ‘o e kau ngaue fakapule’anga. He ko e me’a ee ‘e hoko tenau fa’iteliha pe kinautolu ki he’enau vahe mo e taimi ke hiki ai. Ka ko’ene foki ki he feitu’u pe ‘e taha pea ‘e tatau ‘a e tu’utu’uni ki he tokotaha kotoa pea hoa ange ia mo e lotu mo e kuonga ‘o e ako lelei.
‘Oku fa’a malanga foki ‘a e kau fakafofonga ‘e ni’ihi fekau’aki mo e va’inga kilikiti. ‘Oku ‘osi femahino’aki pe tama teka mo e tama taa pea ‘oku ‘ikai ke toe kehe ia mo e hiki vahenga ‘a e Fale Alea. Ko’enau longoa’a he kaveinga pea fakatonutonu ki Fakamaau’anga, ka ko e hiki pe vahe ‘oku nau kau kotoa kiai. Pea mahalo ko e tekiniki faka-Fale Alea pe ke fai ha ki’i longo’a ke sio mo fanongo kiai ‘a e kakai ‘o e fonua, ka ko e ‘osi ‘o e ‘aho kuonau hiki vahenga kotoa.
Ko e toe ‘eni ka toki ‘asi mai ha fakafofonga ‘o fakahaa ‘e ‘ikai tali ‘eia hiki vahenga, Pea kapau ‘e ‘iai ha taha pehee ko e maa pe ki he anga vakai mai ‘a e kakai ka ko e loto ‘oku ‘i he hiki vahenga.
