HU‘U KI FE TUKU‘AU FAKAPOLITIKALE ‘A TONGA?
Kuo kakato e ta’u 15 hono ngaue’i e ngaahi liliu fakapolitikale ne fakahoko ‘i he 2010, pea ‘oku mahu’inga ke vakai’i ‘a e hu’unga mo e halanga ‘o ‘etau fononga fakapule’anga koe’uhi ka lava hano fakatonutonu pea ‘oku lelei.
‘Oku mahu’inga ‘aupito eni koe’uhi ko e fiema’u ke fakatonutonu kei taimi e ‘unu ‘a e vaka ‘o e fonua, ‘ikai ke ngata he kalofi kei taimi ai e palopalema, ka ke taufonua e fononga mo a‘usia ‘e he pule‘anga ‘a e ngaahi taumu‘a kuo ne ‘osi palomesi te ne fakahoko ma‘ae fonua.
Begining of the Problem: Faka‘uhinga‘i hala e Mafai mo e Konisitutone
‘I he hili e ta’u ‘e 15 ko eni hili hono fakahoko ‘o e ngaahi liliu fakaKonisitutone mo fakapolitikale, ‘oku kamata ke ma’ala’ala ange ‘a e liliu makehe ia ki he to’onga, taumu’a, mo e kaveinga ‘a e kau Taki fakapolitikale fakahoa ki he fiema’u ko ia ‘o e 2010.
Kimu’a pea kamata hano ‘analaiso ‘o e hu‘unga ‘etau folau, ‘oku mahu‘inga ke tau kamata peesi tatau mo e mahino tatau telia na ‘a tau toe fetokaki kehekehe.
Ko ‘ene ‘Afio ko e ‘Ulu ia e Fonua (Head of State), pea ko e me’a pau pe ia mo angamaheni ki he fonua kotoa kuo fokotu‘u hono Pule‘anga (nation-state) o Tonga. ‘Oku kehe e lakanga ko eni mei he ‘Ulu pe Taki ‘i he Kapineti mo e pule‘anga (Head of government), ‘a ia ko e Palemia.
‘Oku mahino ‘a e tonounou lahi ‘i he kualiti mo e ‘ilo ‘a e kau Fakafofonga ki he Konisitutone mo hono laumalie, ‘o ‘ikai ke ngata pe ‘i he fotunga fo’ou kuo ‘i ai kae pehe foki ki hono tukufakaholo kae’uma’a ‘a e ngaahi tu’utu’uni Fakamaau’anga tefito.
Tokolahi ‘oku ‘ikai ke nau ‘ilo ‘oku hala ‘enau tui mo e ma‘u o pehe tokua kuo pule fa‘iteliha e kau Fakafofonga ‘o e Kakai ‘i he Pule’anga. ‘I he lea (language) ko ee ‘oku ngaue’aki ‘e he Konisitutone, ‘oku vavae mai ‘e he ‘Ene ‘Afio ‘a e konga hono Mafai ke fengaue‘aki (power-sharing) mo e Fale Alea.
‘A ia ko e pule mo leva’i e Tukuhau mo e ‘Esitimeti, ko e mafai fakalukufua ko ia (Power of the Purse) ‘oku ‘i he Fale Alea ia. ‘Oku toe fokotu‘u atu foki ‘e he Fale Alea hono memipa ke fakanofo ‘e he ‘Ene ‘Afio ko e Palemia, pea mo e ngaahi fokotu‘u ki he fakanofo Minisita ki he ngaahi Potungaue. Ko ‘Ene ‘Afio ‘oku ne foaki ‘a e Tohi Fakanofo, pea ko ia pe ‘oku ne mafai ke fakata’e’aonga’i ‘a e Tohi Fakanofo ko ia.
‘I he tu‘u ‘o e mafai mo e fokotu’utu’u ngaue (policy), kuo tuku mai ‘e he ‘Ene ‘Afio ‘a e mafai ke fakalele ‘a e fonua mo e fakamole ‘a e pule’anga ki he Fale Alea ‘o fou ‘i he Kapineti.
Na‘e ‘ikai tukuange mai ‘e he fakalelei Konisitutone ia e ngaahi policy fakavaha’apule’anga mo tu’afonua (foreign policy—diplomacy, military and security services, trade), ‘o kau ai hano fakamo’oni aofangatuku ha Talite fakavaha’apule’anga ‘o Tonga. Na’e ‘ikai foki tukuange mai ‘a e fili ia ‘o e kau Fakamaau’anga, kae pehe ki he mafai aofangatuku ki he kelekele.
Sai, ‘oku mahino mei he ngaahi pule’anga ‘e 4 kuo holonga atu ki he mafai talu mei he 2010, ‘a e ‘oho’oho ‘a e kau Palemia ke kaunoa mo feinga taulofu’u ‘i he ngaahi mafai pelepelengesi ko eni ‘o ‘Ene ‘Afio. ‘Oku ‘ikai ke ngata he’enau pa’usi’i ‘a e langilangi ‘o e ngaahi mafai ko eni ki he’enau kemipeini fakafo’ituitui ‘i he mitia sosiale, ka ‘oku ‘i ai e toputapu ‘o e ngaahi mafai ko eni he ‘oku ‘i ai ‘enau fekau’aki mo e ngaahi tefito’i totonu ‘a e Kakai.
Proof is in the Pudding: Siaosi Sovaleni pea mo Tu‘i Uata
‘I he kotoa ‘o e ngaahi pule’anga talu mei he 2010, ‘oku ‘ikai ha toe Fakafofonga pe Minisita ‘e ‘oho ‘oho pe lea ‘aki ‘a e ta’etopono mo e fiepoto he me’a fakavaha’apule’anga.
Hili ko ia, ‘oku ‘ikai ha prior experience pe qualification ki he mala’e pelepelengesi ko ia.
Nunu’a hopo holo he siakale kehe: CEDAW, PACER Plus, Forum 2024
‘Uluaki ko Fe’ao Vakata pea mo Siaosi Sovaleni, ‘a ia ko e toko 2 eni pehe ‘oku na Tau’ataina ka na’a na puna he ‘aa ‘o fakalava ‘a e pule’anga ‘o ‘Akilisi Pohiva.
Na’e ‘ikai fuoloa kuo kapa ‘e Sovaleni ‘a e ngaahi potungaue ‘oku fekau’aki lahi mo e Climate change, ‘a ia ‘oku pa’anga’ia ‘a e ngaahi ngaue fakamamani lahi ko eni, pea ‘e lahi ai ‘a e folau ki muli (MEIDECC).
‘I he taimi tatau, na’e hu hake ‘a e tangata faka’uto’uta fakapolitikale ko ia ko Tu’i Uata ko e fetu’u hopo ia ‘e taha ‘o e PTOA, pea vili ia ke ‘oange ki ai ‘a e Trade. Na’e fakapipiki leva e potungaue ko eni ki he Potungaue Leipa mo e Fefakatau’aki (Labour and Commerce). Na’e lahi ‘a e fakaaanga’i ‘e he tokotaha ni ‘a e ngaahi aleapau ‘a Tonga mo muli hange ko ‘etau kau ki he WTO, pea mo e ngaahi aleapau kehe.
Kaekehe, na’e ngalo he ongo to’a ni ke lau ‘a e Konisitutone ke mahino he ko hono ua e lele ta’e’ilo he fakapo’uli, ko e uauu ha fu’u maka o fasifasi ai.
Na’e ‘ikai fuoloa, kuo kamata e palopalema. Ko e fuofua faingamalie pe ‘o Siaosi, kuo nau tu’u atu ke ‘asi honau mata ke fakafofonga’i ‘a e fonua he ngaahi fakataha’anga pelepelengesi hange ko e UN, ‘oku angamaheni pe ki he Tu’i pe ko ha taha kehe.
Ka ‘oku ‘aonga ‘aupito foki eni ia ki he’ene kemipeini mo e feinga manakoa fakafo’ituitui he kakai.
Fuoloa si’i mei ai, kuo tu’u atu ‘a e kaunga Minisita ‘o Sovaleni, Vakata, ‘o fakamo’oni ‘a Tonga ki he talite ko e Konivesio Totonu ‘a e Kakai Fefine. Pea neongo ‘oku ma’u ‘e Tonga ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e Konivesio, na’e ‘i ai ‘a e tatali makehe he ‘oku ‘ikai ko e ‘isiu pe ia ‘oku lave ki ai ‘a e Konivesio. Fu’u halaloto’api mo’oni eni he mafai ‘o ‘Ene ‘Afio, pea fehangahangai mo e tui fakalotu mo fakasosiale ‘a e Kakai e fonua.
Ne hoko ai e laka fakahaha lahitaha he fonua, pea toe peko hifo ai ‘a e Palemia mo e Kapineti he ‘aho ko ia.
‘Ikai fuoloa mei ai, kuo toe tu’u hake ‘a e Palemia e ‘aho ko ia ‘o fakamo’oni ‘i he talite fefakatau’aki fakaPasifiki mo Nu’usila mo ‘Aositelelia ‘oku ‘iloa ko e PACER Plus. Ko e talu hono alea’i e talite ni mei he 1990s ka na’e ‘ikai fai ha fakavavevave ke no’otaki ki ai koe’uhi he ‘e faingofua ‘a e tukuange e tute ‘o e ngaahi koloa mei he ongo fonua ni ke ne ‘auhani e pisinisi Tonga, ka ‘oku ‘ikai pau pe ‘e ‘i ai ha faingamalie ki he pisinisi Pasifiki ke hu atu ki hona maketi.
‘Ikai ke ngata ai, ka ‘okapau ‘e tukuange ta’efakapotopoto ‘a e fakafalala faka’ekonomika ke too ki tu’a, pea ‘e ‘i ai e palopalema fakapolitikale he ‘e ngaue’aki ‘e he fonua malohiange ke fakamalohi’i fakapolitikale ‘a e fonua vaivaiange (hange ko e economic sanctions). Pea ‘e mole leva ai ‘a e tau’ataina ‘a Tonga.
Ko e fakamuimuitaha ‘i he palopalema ni ‘o e ‘oho noa’ia he siakale kehe, ko e to’o ‘e he ‘Ene ‘Afio ‘a e Potungaue ki Muli pehe ki he Potungaue Tau Malu’i ‘Ene ‘Afio mei he Palemia, kae pehe ki he ‘Ene ha’ele ki tu’apule’anga lolotonga hono fakahoko ‘o e Pacific Island Forum ki Tonga. Tukukehe ange ‘a e ‘ikai ke nofotaha ‘a e Palemia ki he langafonua fakafonua (domestic policy), kae lahiange ‘a ‘ene folau mo e fa’u aleapau fakavaha’apule’anga ‘ikai ha’ane kaunga ki ai.
Ko hono ua pe ‘o e fakahela ‘o e hopo holo he siakale kehe, ko e fekau ke too he’ene heleta fakapolitikale, ‘o ne fakafisi ‘oku teuteu ke ta’aki fakamalohi’i ‘e he Fale Alea ‘ene falala.
Talangata’a Sivile 2005—Pule‘anga ‘o e 2015—Pule‘anga ‘o e 2025
Kapau ‘e foki ‘a e manatu ki he hopo hake ‘a e ni’ihi ko eni, kae pehe ki he senesi ‘o e ngaahi fakakaukau faka’apikehe ni, ‘e ma’u ‘a e tokoni lahi mei he tukungaue fakapolitikale ‘a e kau ngaue fakapule’anga na’e fakahoko ‘i he 2005.
‘E lava o pehe ko e tumutumu eni ‘a e lue ta’e ‘ekea ‘a Tonga he halanga livelolo (liberal), pea ko e kamata ke matu’otu’a he ngaue’anga ‘a e to’utangata ‘o Tonga ne ‘ave ‘o ako’i ‘i he ngaahi fonua muli, mo e ngaahi ‘univesiti liberal i tu’apule’anga.
Ko e tokateline lahi na’e manakoa i mamani lahi talu mei he 1950s mo e 1960s ko e fakafepaki mo angatu’u ki he mafai, ko e fakafepaki mo angatu’u ki he fa’unga tukufakaholo, pea hulutu’a ‘a e lau totonu (entitlement).
Ko e kau taki tu’ukimu’a he ‘aho ni na’e ‘i ai honau kaunga ki he Tukungaue ko eni ‘i he taimi ko ia. ‘Oku kau ai ‘a Siaosi Sovaleni, Mele ‘Amanaki, Fotu Fisi’iahi, ‘Anisi Bloomfield, mo e tokolahi ‘o e kau ngaue fakapule’anga ne muimui hake he’enau matu’a pe kui na’e ngaue fakapule’anga foki.
‘Oku kei ‘i he ‘initaneti ‘a e ngaahi lea faka’ai’ai ‘a e ni’ihi ko eni ‘i Pangai Si’i he taimi ko ia, kau ai ‘a Sovaleni, Tu’i Uata, mo e ni’ihi tokolahi. Taimi ko ia na’a nau kei paloto pe ‘i he ngaue’anga ka ko e ‘aho ni kuo nau senior pea ‘i he lakanga taki.
Kaekehe, ‘i he fakafa’utaha mai ‘a e ngaahi ‘elemeniti ko eni ‘o e kuohili, ‘oku ‘ikai ke fo’ou ‘a e angatu’u pea mo ongo’i entitled ‘a e ni’ihi ko eni ki he lakanga, hange ‘oku mo’ua ‘a e fonua ke ‘ai kinautolu ke nau taki mo mo’ui fiemalie he melie e mafai mo e saluni.
Kapau leva ‘e tui ha afo ‘o e fekau’aki he ngaahi me’a fakapolitikale lolotonga, ‘oku fetautaulaki ‘a e ngaahi palopalema ‘o e fakafisi ‘a e Palemia he 2024-25, mo ‘ene hu ki he Kapineti he 2015, kae pehe ki he faka’ali’ali ‘enau tui fakapolitikale totonu he Tukungaue ‘o e 2005.
Pule ‘a Felo: Founga ‘a Sovaleni mo Pohiva
‘I he ngaahi pule’anga ko eni kuo toki hili, ko e Palemia ‘e ua kuo na fai tu’utu’uni ‘o fakahoko mai ki he fonua ‘o ngaue’aki e lea ko e “decree” pe ko e folofola fakalao hange ko e fakatonulea ‘a e kau liliu lea he Tohi Tapu.
‘I he tu’u fakaLao, ko e decree ko e folofola tu’utu’uni ia ke talaki fakafonua pea a’u ki he ngaahi fonua muli, ‘e ha Tu’i pe ‘Eikitau ‘oku pule fakaleveleva ‘ikai ha’ane fakaongoongo ki ha toe lao ma’olungaange.
Na’e faka’ohovale pea toe ta’efaka’ohovale ‘a e talaki mai ‘a e folofola ‘a e ongo Palemia ko eni lolotonga ‘ena pule.
‘Oku ‘ikai mahino pe ‘oku na ‘ilo ‘a e ‘uhinga ‘o e ngaahi lea ‘oku na ngaue’aki, pe ko e fakafetau pe ki he Tu’i, pe ko ha toe ‘uhinga kehe.
‘Oku fai e manatu ki he ngaahi decree ‘a Felo mo Helota ki he kakai Siu, hange ko e tu’utu’uni ke fakapoongi ‘a e fanau valevale si’iange he ta’u 2.
Ko e decree ko e folofola fakatu’i ia ‘oku ‘i ai hono mamafa pea kuo pau ke fakahoko kakato tatau pe ko e ha.
