Tonga Independent News

Holoa Temokalati pe ko e hala ‘a e faitu’utu’uni ‘a e Pule’anga lolotonga?

‘I he ngaahi mahina si’i kuo tau situ’a mei ai, ‘oku haa mahino mai ‘a e hangee ‘oku tu’u fehangahangai ‘a e ongo mafai ma’olunga he fonua ko e finangalo ‘Ene ‘Afio mo’ene Fakataha Tokoni pea pehee ki he pule ‘a e Kapineti pe temokalati.
‘I he liliu pe fakalelei fakapolitikale ‘o e 2010, na’e ‘iai ‘a e liliu lahi he fa’unga pule ‘o e fonua. Ko hono fakalele ‘o e pule’anga mo hono fili ‘o e memipa Kapineti na’e fakahoko kotoa ‘e he ‘Ene ‘Afio. Ka na’e liliu ke fili ‘e he kakai ‘a e kau fakafofonga ki he Fale Alea pea fili ai ‘a e Palemia ‘o toki fili he Palemia ‘ene Kapineti ke fakalele ‘a e pule’anga, ‘o ‘ikai toe fakaongoongo pe fili mei he Tama Tu’i. Pea ko e ta’u ‘eni ‘e 14 ‘a e lele mai ‘a e founga pule’i faka-Tu’i fakatemokalate ‘o Tonga, ‘o ‘ikai ha toe fu’u kaunga ‘a e fale ‘o Tupou ki he ngaue faka’aho ‘a e pule’anga.
‘I he mahina si’i kuo maliu atu ‘oku ‘alu ke toe faingata’a ange ki he kakai pe kohai ‘oku faitu’utu’uni pea ‘oku ‘uhinga ‘eni ki he ta’efiemalie ‘a e Tama Tu’i ki he ongo Potungaue Taumalu’i Fonua mo e Potungaue ki Muli pea ‘iai ‘a e fetukuaki pea iku ke tukulolo ‘a e pule’anga ki he finangalo ‘Ene ‘Afio, neongo ko e fokotu’u fakakaukau mo e fakahaa pe ‘e he Tama Tu’i hono finangalo, ka ko e mafai ke fakahoko ‘a e liliu ‘oku ‘i he Palemia ‘o fakatatau ki he konisitutone.
‘I he too Folofola Tapuni ‘o e Fale Alea ‘i he uike kuo’osi, kuo toe mapuna hake ‘a e me’atatau ki he finangalo ‘o e Tu’i ki he ngaahi kaveinga ‘oku ‘i he mafai ‘o e Palemia, fekau’aki mo e kautaha vakapuna Lulutai.
Ko e me’a foki ke mahino ko e too Folofola ko e fakahaa pe ‘e he Tama Tu’i hono finangalo, ka ko e me’a ia ‘a e Palemia pe te ne tali pe ‘ikai, he ko e mafai koia ki hono fakalele ‘o e pule’anga ‘oku ‘iate ia.
Ko e fehu’i leva, koeha nai ‘a e me’a ‘e fakahoko he pule’anga? tenau talangofua ki he Tama Tu’i pe tenau fusi honau mafai ko e mafai pule ‘o fakatatau ki he pule fakatemokalati ‘oku tau lolotonga ‘iai pe ko’etau toe foki pe ki he sitepu ‘uluaki ko e talangofua kakato ki he’ene ‘Afio pea ‘e fehu’ia leva ‘a e pule’anga fakatemokalate fakatu’i.

He ‘ikai toe veiveiua ki he anga ‘a e vakai ‘a e fonua pea mo e ngaahi fonua muli, ka talangofua kakato ‘a e Palemia ki he too folofola, ko e talamai ia ‘oku holoa ‘a e ivi ‘o e temokalate ‘i he fa’unga pule ‘o Tonga. ‘I he taimi tatau, ko e fehu’i mahu’inga taha pe ‘oku holoa ‘a e pule fakatemokalati hotau ki’i fonua pea ‘oku tonu nai pe ‘a e faka’uto’uta ‘a e Tama Tu’i, ‘i ha ngaahi faitu’utu’uni ta’efakapotopoto ‘a e Palemia mo hono pule’anga ‘o fakatatau mo e too Folofola.
Kuo tuku atu ‘e he ngaahi mitia muli ia hono tukuaki’i ‘Ene Afio ‘oku ne pole’i ‘a e pule fakatemokalati ‘i Tonga ni, ka ‘oku fefee kapau ‘oku tonu ‘a e me’a ‘oku vakai kiai ‘a ‘Ene ‘Afio pea ko e taha, ‘oku ne fakahaa pe hono finangalo ki he ngaahi ngaue ‘a e pule’anga, ka ‘oku kei pule pe ‘a e Palemia pea ‘oku te’eki ke ne ngaue’aki hono mafai ke tu’utu’unia fakamalohi ‘a e pule’anga ke fakahoko hono finangalo.
Ko e meimei ta’u ‘eni ‘e 40 hono teke ‘o e Temokalate ‘e he tokolahi ‘o e fonua ‘o a’u mai ki he tu’unga ‘o e liliu fakapolitikale he 2010.
Ka ‘i he ta’u pe ‘eni ‘e 14 kuo lahi ‘a e ngaahi palopalema fakapolitikale pea ‘oku fanau’i kotoa pe ‘i he feinga ki he mafai pule. Kuo veteki ‘a e Fale Alea ‘i he 2017 pea movete ‘a e paati fakapolitikale lahi ‘o e PTOA hili ‘a e pekia ‘a ‘Akilisi. Kuo fakahifo mo e kau Minisita tokolahi he vaha’a taimi ko’eni pea fokotu’u mo e ngaahi paati fakapolitikale ke fe’auhi ki he mafai pule.
Kaekehe koe fehu’i mahu’inga ke fakakaukau’i lelei ‘e he kakai ‘o e fonua, pe ‘oku holoa ‘a e pule fakatemokalati he fonua ni pe ‘oku lahi pe faitu’utu’uni hala ‘a e pule’anga ‘o hangee ko e too folofola ‘Ene ‘Afio.