Tonga Independent News

Monday 13, May 2024

OPINION:Heka va’a mei popo ‘a e tu’unga fakapolitikale ‘a Tonga he lolotonga ni.

Oku mo’oni ‘etau lea Tonga ko e matemate’aliku, ko e ‘uhinga ki he taimi ‘oku kovikovi ai ‘a e tahi liku ka ‘oku ‘ikai mahino ‘ene kovi. Ko e sai pe ‘a e tahi kae faka’ohovale pe kuo fasi tanunu mai ha ngaahi peau ‘i he ‘ulu’ulu pea ke tokanga pe ‘a e kau fangota, ki he taimi ‘oku matemate’aliku ai e tahi, he ‘e lava pe ke mole ai ha mo’ui.

Ko e tu’u taimi ni ‘oku ‘ikai ke mahino pe koeha ‘a e tu’unga ‘e ‘iai ‘a e pule’anga, hili ‘enau fakafisinga ki he finangalo ‘Ene ‘Afio mei he Fakataha Tokoni, ‘a e ‘ikai ke ne fiemalie ki he’ene fakahoko fatongia ko e Minisita ki he Taumalu’i ‘Ene ‘Afio pea pehee ki he Minisitaa fefine pe ‘e taha ‘i he Potungaue ki Muli mo e Takimamata.

Na’e mahino ‘aupito pea vave ‘a e tali ‘a e pule’anga ki he tohi mei he Fakataha Tokoni, ‘oku nau falala pe kinautolu ki he fakahoko fatongia ‘a Hon. Fekita ‘Utoikamanu. Pea ‘oku toe makehe ange ko e loto kotoa kiai ‘a e Kapineti kau ai mo e kau nopele ‘e toko tolu.

Na’e toutou fehu’ia ‘e Piveni Piukala pe kuo ‘iai ha tali fakafoki mei he Fakataha Tokoni ki he tali na’e fakahoko he pule’anga, ka na’e fakahaa ‘e he tokoni Palemia Samiu Vaipulu ko e me’a peia ‘a e pule’anga mo e Fakataha Tokoni pea ‘e toki lipooti mai ki he Fale Alea kapau ‘e fiema’u.

Kaekehe kuo hoko ‘a e fo’i ‘aliaki ‘a e pule’anga ke fanifo ai ‘a e kau fakaanga, hono ‘ohofi ‘a e Palemia ke makatu’unga ai hano fakahifo ko’ene fakafetau ki he finangalo ‘Ene ‘Afio. Kuo a’u ki he teke mei he PTOA kenau kole fakamolemole ki he Tama Tu’i he ‘oku nau anga ta’efaka’apa’apa. Ka na’e tali’i fefeka ‘e Dr Viliami Latu, ke tuku ia he koia pe taha kuone pole’i ‘a e Tu’i 5.

‘I he tafa’aki ‘e taha, ko e longo koia ‘a e Fakataha Tokoni pea mo ‘Ene ‘Afio ‘oku ta’emahino ‘aupito. He ‘e malava pe ke hoko ‘a e ngaahi me’a ko’eni:

Veteki e Fale Alea: ‘Oku ‘i He’ene ‘Afio ‘a e mafai fakakonisitutone ke veteki ‘a e Fale Alea kapau ‘oku ‘ikai ke mokoi ki he’enau fua fatongia. ‘E malava foki ke hoko ‘eni kapau ‘e hoko ha fale’i fefeka mei he Fakataha Tokoni ki he Tama Tu’i.

Fakataufolofola Palemia ki he Tama Tu’i: Ko e me’a ‘e taha ‘e malava ke hoko ko ha me’a atu ‘a e Palemia ‘o fakataufolofola ki he Tama Tu’i ke fai ha femahino’aki ki he ngaahi kaveinga ‘oku ne fiema’u ke ne fakama’ala’ala ki He’ene ‘Afio. Ko e founga foki ‘eni na’e fakahoko he Palemia maloloo Pohiva Tu’i’onetoa.

‘Oku ‘ikai ko ha me’a si’isi’i ‘a e tali ko’eni ‘a e pule’anga ki He’ene ‘Afio pea ‘oku hahaa molofia ke hoko ‘i ha pule’anga ‘oku nau poupou ki he pule ‘a Ha’a Moheofo. Na’e faingofua ke veteki ‘a e pule’anga ‘o ‘Akilisi he na’e mahino ‘enau taumu’a ngaue ‘e ni’ihi ko hono pole’i ‘a e mafai pule ‘o e Tu’i.
Ko e tafa’aki mahu’inga ‘e taha, koeha nai ‘a e tu’unga ‘oku ‘iai ‘a e kau Nopele ‘Ene ‘Afio? Ko e talu foki ‘enau movete ‘i he fili Palemia na’e toki ‘osi pea ‘oku ‘ilonga mei he talanga he Fale Alea ‘oku ‘ikai pe kenau fetaulaki. ‘Oku fefe nai ‘a e ‘osi ange ko’eni ‘a e tali ‘a e Kapineti ‘oku ‘iai ‘a Lord Fohe, Lord Vaea pea mo Lord Tu’i’afitu. ‘Oku ‘iai pe foki ‘a e fakataha’anga makehe ia ‘a e kau nopele fakalukufua pea pehee ki he kau nopele ‘oku nau ‘i he Fale Alea.
Ko e tali ‘a e pule’anga ki he Tu’i pe kau Fale’i?
Ko e tafa’aki mahu’inga ‘e taha ke vakai kiai kakai ‘o e fonua, pe ko e tali na’e fakahoko he pule’anga ko’enau tali kia Hai? Ki he Tama Tu’i pe ko e kau memipa ‘o e Fakataha Tokoni. Ko e hoa ‘o e Minisita ki Muli ‘oku kau he Fakataha Tokoni pea he ‘ikai ha me’a he Fakataha Tokoni ‘e ta’e’ilo kiai ‘a e Minisitaa pea te ne faka’au ki he Palemia. He ‘oku lahi ‘aupito ‘a e me’a ‘oku ‘ikai ke si’i lava ‘a e kakai ‘o e fonua ‘o ‘ilo kiai he anga e fengaue’aki ‘a e levolo ma’olunga ko’eni. Ka ko e loto lahi ‘a e pule’anga ke fakafisinga ki he tohi pea mo e mahino ko e tu’utu’uni ‘a e Tama Tu’i ‘e makatu’unga mei he fale’i ‘a e Fakataha Tokoni, ‘oku fai ‘a e vakai kiai.
Pea ‘oku ‘ikai ko ha me’a fo’ou ‘a e toutou tukuaki’i ‘a e ni’ihi ‘oku toitoi he takafalu ‘Ene ‘Afio mo’enau ngaahi ‘asenita taautaha, kae mahalo kuo fakatokanga’i ia he pule’anga ‘a e ni’ihi pehe ni ‘oku ‘i he Fakataha Tokoni. Pea ‘e malava ko’enau tali ki he ni’ihi fale’i kae ‘ikai ko e Tama Tu’i neongo ko e ‘ulu ia ‘o e Fakataha Tokoni.
Kaekehe ko’ene tu’u he lolotonga ni ko’etau heka va’a mei popo pe ‘o fakaongoongo ai koeha ‘a e me’a ‘e hoko. Ka ‘oku tau fakatauanga pe kei fakahoko pe ‘o fakatatau mo e konisitutone ‘o Tonga.