Fokotu’u Pule’anga komiti ke vakai’i hoha’a kakai ki he kaki muli ma’u pisinisi ‘I Tonga.
Na’e fakahaa ‘e he Minisita ki he Fefakatau’aki pea mo e Leipa Mr. Kapeli Lanumata ‘i he fakataha mo e kau Faiongoongo, kuo fokotu’u ‘e he Pule’anga ‘a e komiti ke fai ha vakai ki he ngaahi talanga fekau’aki pea hotau kainga Muli ‘i Tonga ni tautau tefito ki he kau siaina.
‘Oku makatu’unga mei he ngaahi kaveinga na’e hoha’a kiai ‘a e kakai ‘o e fonua, ki hono kapu he kau Siaina ‘a e 80% ‘o e ngaahi falekoloa fakamovetevete mo fakalukufua (wholesale) pea pehee ki he fakautuutu ‘enau fokotu’u pisinisi lahi taha he fonua, ‘o a’u ki he ma’u’anga mo’ui ‘a e Tonga, ‘o hangee ko e ngoue pea mo e toutai.
Ka ko e fehu’i mahu’inga, koeha ‘a e ngaahi me’a ‘e vakai’i he pule’anga? Ko e fehu’i ki he pule’anga ‘eni ‘e fiha, pe koeha ‘a e lahi ‘o e pisinisi ‘oku laiseni he kau Siaina ‘o tatau pe Siaina kuo liliu kakai Tonga pea mo e Siaina totonu, mo e ‘ikai pe lava ‘o tali ‘a e fehu’i koia. He ‘oku mahino ka tuku mai kitu’a, ‘e faka’ise’isa ‘a e kakai ‘o e fonua he lahi fau ‘a e pisinisi ‘oku ma’u he kainga ni pea ‘oku fufuu’i pe mei he kakai ‘o e fonua.
‘Oku toe fakatu’utamaki ko e kakai Tonga ‘e ni’ihi ‘oku nau kole laiseni pisinisi pea fakatau atu ia ki he kainga Siaina kenau ngaue’aki. ‘Oku ma’u ai ‘enau seniti ka ko e pa’anga lahitaha ‘oku tanaki ia he kau Siaina.
Kuo lahi mo e launga he tu’unga (quality) ‘o e ngaahi koloa ‘oku nau ‘omai he ‘oku ‘ikai tolonga mo a’u ki he fiema’u fakalao. Ko e haisini ‘enau ngaai pisinisi ‘oku fu’u ma’ulalo ‘aupito ‘o tatau pe falekoloa, falekai mo e ngaahi me’a kehe. ‘Oku tukuaki’i lahi mo’enau founga fakafakalele pisinisi, he ‘oku nau pule’i ‘a e koloa huu mai pea ko’enau femahinoa’aki ke puke ha koloa kae hiki ‘a e totongi ‘o pehee ‘oku honge ‘oku lava lelei, koe’uhi ko’enau fo’i network ‘i Tonga ‘oku maau mo malohi fakapa’anga. Ka ‘oku hoko ko e palopalema ki he fanga ki’i pisinisi Tonga falekoloa pea mo e kakai ‘o e fonua he hikihiki ‘o e koloa.
Kuo a’u mo e palopalema ki he kelekele ‘o e kakai Tonga. Ko e konga lahi ‘o e kelekele kuonau lisi ta’u lahi ki he’anau fakalele pisinisi. Ka ‘oku nau totongi ki he kau ma’u kelekele ‘a e pa’anga si’isi’i kanau tanaki ‘a e pa’anga lahi mei ai. ‘Oku totonu leva ki he pule’anga kenau vakai’i ‘a e tafa’aki fakakelekele mo hono totongi lisi. He ‘oku hoko ‘a e masiva ‘a e Tonga ke ma’u faingofua mo ma’ama’a he kainga Siaina ‘a e ngaahi kelekele lahi koe’uhi ko’enau malohi fakapa’anga.
Ko e kolo koia ko Tofoa kuo kikite’i he tokolahi ‘e hoko ko e senita ki he pisinisi ‘a e kainga pea hoko koha kolo ke ui ko e China Town. Ko e ngaahi langa lalahi he falekoloa, fale hardware mo e ngaahi pisinisi kehekehe ‘oku tu’u ia ‘i Tofoa. ‘Oku ‘osi ‘atu ‘a e ‘api ‘oku hoko mai mo e ‘api hono lisi he kau Siaina.
‘Oku kau ‘eni ia he fakafiefia ki he pule’anga koe’uhi ko e tukuhau tenau tanaki mei ai. Ka ko e palopalema lahi hono kakaa’i ‘o e tanaki ‘o e ngaahi tukuhau. Kuo ngaue’aki ‘a e ngaahi misini (cashier) ke lava ‘o tala ‘a e lahi ‘o e pa’anga ‘oku totonu kenau totongi he tukuhau, ka ‘oku lahiange ‘a e taimi ‘oku ‘ikai ke ngaue’aki. Ko e keisi ‘eni ‘e fiha kuo a’u ki he Fakamaau’anga ko e feinga ‘a e kainga ni ke fetuku ‘a e pa’anga mei Tonga ni ki Siaina koe’uhi ko e fakangatangata kuo fakahaa ‘e he lao pea pehee ki hono ‘ave loi’i ‘a e pa’anga ko e feinga ke fetuku kitu’a mei Tonga ni.
Kaekehe, ‘oku fefee nai ‘a e fakatau paasi pooti he taimi ni neongo kuo ta’ofi pea mo e ngaahi kaveinga kehekehe ki he tu’unga totonu ‘o e fakatau paasipooti, ka na’e pa’usi’i he kau ma’u mafai ‘o fakatatau ki he ngaahi hopo mo e fakatotolo ‘oku ma’u he ongoongo ni.
Ko e kau Siaina ‘e tokofiha ‘oku ‘i Tonga ni ‘o tatau pe kau visa ‘a’ahi mo e kau Siaina kuo liliu Tonga. Ko e tokofiha ‘oku ha’u ko e visa ngaue pea iku ke ma’u visa pisinisi ‘o fakalele pisinisi pea ma’u ai pe ‘ene paasi pooti Tonga. Koeha nai ‘a e tokolahi ‘o e kau Siaina kuo liliu kakai Tonga, ‘o fakahoa ki he lahi ‘o e ngaahi paasi pooti kuo foaki. Koeha ‘a e me’a kuo hoko ki he kainga Siaina kuo tautea ngaue popula pea ‘ikai fakafoki kae ‘ataa mai pe ‘o toe hoko atu ‘a e fakalele pisinisi.
Kaekehe ko e taimi ‘oku talanoa ai ‘a e kau taki fekau’aki mo e kau Siaina ‘oku malie ‘a e ngaahi fakamatala. Ka ko e taimi fakatu’utamaki taha, ‘a e taimi ‘oku telefoni atu ai ha Siaina ki ha Minisita kena ki’i lunch pe dinner pe kena ki’i fakataha. Fefe ‘a e taimi ‘oku fakaafe’i fakapule’anga ai kinautolu ki he ngaahi folau ki Siaina pea mo e ngaahi fakataha fakapulipuli. Ko e ngaahi fehu’i kotoa ‘eni ‘oku ‘osi vakai atu ‘a e tokotaha kotoa ‘oku ne ngaahi ‘a e kau taki kenau faihala, koe’uhi koe ngaahi monuu ‘oku fakafufuu ange kiate kinautolu. Pea ‘oku kau hono ngaue’aki ‘e he kau Fakafofonga Fale Alea ‘a e tokoni mei Siaina ke kemipeini ‘aki he taimi fili Fale Alea. Ko’ene lava ki loto pea ‘e fakatonu leva ki he tokotaha na’e tokoni’i ia ke lava ki Fale Alea.
Pea ko e pole lahitaha ia ki he kaveinga mo e kau Siaina ko e faitotonu ‘a e kau taki. Pea kuo ‘osi lea hangatonu ‘aki ‘e he Minisita Polisi ‘a e ngaue kakaa he kau taki ‘e ni’ihi koe’uhi ko’enau lelei fakataautaha mo fakakulupu, kuone ‘ave ai ‘a Tonga ki he tu’unga he lolotonga ni fekau’aki mo e kau Siaina.
Na’e toki lele he polokalama ‘iloa ko e 60 minutes fekau’aki mo e palopalema ‘o e tokolahi ‘o e kau Siaina ‘i Tonga ni pea mahino ‘a e fakaalaala ‘a e kau taki na’e faka’eke’eke he polokalama ke lea ha me’a ‘e kau kovi ki Siaina, koe’uhi ko e tauhi vaa fakatipilometika mo e ngaahi me’akehe pe ‘imui ai. ‘Oku palopalema mo e ngaahi fonua ‘o e Pasifiki ‘i he nga’unu mai ‘a Siaina mo’enau ngaahi tokoni ke tohoaki’i ‘aki ‘a e ngaahi fonua ‘e ni’ihi pea ko e palopalema ia ‘e ki’i fuoloa mo faingata’a ke solova.
