Fokotu’u hono katoanga’i ta’u 150 ‘o e Konisitutone he ta’u ni
Kuo fakahaa ‘e he Palemia le’ole’o ki he kau Faiongoongo ‘a e fokotu’utu’u ‘a e pule’anga, ke fakahoko hono katonga’i ‘o e fakamanatu ‘o e ta’u 150 ‘o e Konisitutone ‘i he ta’u ni.
‘Oku ‘osi fili ‘a e kau Minisita ‘e toko 6 kenau kau ki he komiti ‘oku nau fokotu’utu’u ‘a e ngaahi polokalama ki he teu fakamanatu ‘o e ta’u 150 ‘o e Konisitutone. ‘Oku kau he ngaahi polokalama ‘o e katoanga ‘a e ngaahi va’inga he mala’e sipoti hangee ko e ‘akapulu Liiki, ke fakahoko mai ki Tonga ni ‘i he paaka Teufaiva pea pehee ki he koniseti ‘a e kau hiva ‘e fakafe’i mai.
‘Oku te’eki ke tuku mai ‘a e kakato ‘o e ngaahi polokalama ki he teu katoanga’i ‘o e 150 ‘o e Konisitutone, ka ‘oku teuteu ‘a e pule’anga ke fakahoko ha fakataufolofola ki He’ene ‘Afio ha’ane liuaki mai mei tu’apule’anga, pe koeha hono finangalo ki he fokotu’utu’u ‘a e pule’anga.
Ko e ngaahi ouau ‘e ngali ke fakahoko, ‘oku kau kiai ‘a e ngaahi ouau lotu, ko e ngaahi fakafiefia pea mo e fe’auhi sipoti fakalotofonua, ko ha ngaahi polokalama fakaako mo fakakolo ke kau kiai ‘a e kakai ‘o e fonua. ‘Oku ‘iai mo e talanoa mo e kainga Tonga nofo muli kenau kau mai ki he katoanga pea ‘oku ‘iai ‘a e tui ‘e kau ‘eni ha katoanga tokolahi te ne tohoaki’i mai ha kainga Tonga tokolahi ki Tonga ni kenau kau ki he ouau mahu’inga ni.
Ko e ta’u teau ‘o e Konisitutone na’e fakahoko ia ‘i he 1975 na’e fakahoko ai ‘a e katoanga lahi ‘i Tonga ni, ‘i he kei lakoifie ‘a e La’aa kuo ungafonau Taufa’ahau Tupou 1V.
Ko e Konisitutone ‘o Tonga na’e kamata ia mei he 1875 ‘i Vava’u Pouno na’e ‘iloa ko e Vava’u Code. Ko e taimi ‘eni na’e hake mai ai ‘a e lotu faka-Kalisitiane pea ului kiai ‘a e ‘Uluaki Faa Taufa’ahau Tupou 1. Na’e ‘i Tonga ni ‘a e kau Misinale ‘iloa he hisitolia ‘o Tonga ni hangee ko Misa Molitoni na’ane fokotu’u ‘a e Kolisi ko Tupou pea mo Misa Baker na’ane fokotu’u ‘a e Kolisi Tonga ko e ongo ako tupu’a ‘i Tonga. Ko e ongo Misinale ‘iloa na’e kaunga tonu ki he ngaahi me’a lahi hono fatu ‘o e Konisitutone mo hono kamata ‘o e pule’anga Tonga.
Na’e mahino mo’oni ‘a e ului kakato ‘a e ‘Uluaki Faa ki he lotu fakakalisitiane ‘ene ta’ofi ‘a e ngaahi lotu fakakuongamu’a, kae fokotu’u ‘a e lotu faka-Kalisitiane ko e lotu fakafonua. Na’e ‘ikai ngata ai ka na’ane toe liliu mo e ngaahi fatungamotu’a ‘o e fonua, ‘a e pule aoniu ‘a e Tu’i ki he kakai pea koia ‘a e lao, ke ngaue’aki ‘a e ngaahi lao fakauesite ke pule’i Fakakonisitutone ‘a hono fonua.
‘I he ta’u ‘e 40 kuohili na’e ‘ia hono pole’i ‘a e Konisitutone ke ‘iai ha liliu fakatemokalatiange hono pule’i ‘o e fonua ke kau ai ‘a e kakai. Neongo na’e ‘iai ‘a e ngaahi longoa’a lahi, ka na’e fokotu’u ‘e Tupou V ha hisitolia fo’ou ke foaki ‘a e mafai faka-Konisitutone ki hono fakalele ‘o e fonua ki he kakai pea neongo kuo lahi mo e palopalema fakapolitikale he liliu fo’ou ka ‘oku kei feinga pe ‘a Tonga ke laka mo e liliu fo’ou.
‘Oku kei fakatalutalu’aki ‘a e ‘Uluaki Faa ‘ene tui ‘Otua, ‘i he’ene folofola kiate kinautolu ‘e muiaki mai ‘i hono tu’a kenau fai ‘o hangee ko’ene founga taki, na’e ‘ikai ke hoko hono mafi faka-Tu’i ke kumi ai ha’ane lelei, ka ko e lelei hono kakai.
‘Oku kei tu’u ‘a e tala ‘o Pouono, ‘a e alelea ‘ene kau Nopele mo’ene kau fale’i pe ‘e tuku ‘a Tonga ke pule’i mei fe? Ka na’ane faluku ha kelekele hono nima ‘one hapai hake ki he langi ‘o tuku ‘a Tonga ki he ‘Otua Mafimafi kefai mei ai hono malu’i. Pea ‘oku kei hao ai ‘a Tonga ‘i he ‘aofinima ‘o Satai ‘o a’u mai ki he ‘aho ni. Na’e fakatumutumu ‘a e kau Saienisi ‘o mamani he puna ‘a e mo’ungaafi Hunga Tonga Hunga Ha’apai pe na’e angafefe ‘etau kei hao. Ka ‘oku ‘ilo pe he Tonga ‘a e tukufonua na’e fakahoko he ‘Uluaki Faa, ‘a e lahi ‘ene tui mo’ene ului mo’oni ki he lotu Kalisitiane ‘aia ‘oku ta’imalie ai ‘a e Tonga kotoa.
Pea ‘oku ‘ikai ke toe fehu’ia ko e Tonga tu’ukimu’a taha ia kuo mo’ui ko Tupou 1. Ka na’e ta’e’oua ‘ene ngaahi ngaue ke tali ‘a e lotu pea ‘omai mo e ako ki hono kakai, ‘oku ‘ikai ke ‘ilo pe koeha tetau ‘iai he taimi ni.
Ka ‘oku kei Tonga pe ‘a Tonga pea vilingia mo e fuka ‘i Pangai pea ‘oku kei Satai pe ‘a Satai te’eki ke liua ia.
