Fakafiemalie ngaue ki he Covid-19, neongo ‘ikai maau fakamatala pa’anga fakapotungaue (Clusters): ‘Atita
Ko e fakama’opo’opo ia ‘a e Potungaue ‘Atita ‘a Tonga ki he ola ‘o e ngaue mo hono ‘atita’i ‘o e pa’anga ‘e $60 miliona na’e vahe’i ki hono tau’i ‘o e Covid-19 ‘i he 2020-2022.
Ko e longoa’a ‘a e kau memipa ‘o e Fale Alea ‘i he uike kuo’osi ‘i he Fale Alea, ko’enau hanga koia ‘o faka’uhinga’i mo fakapolitikale’i ‘a e lipooti ‘a e ‘Atita. ‘Oku fakatu’utamaki ‘eni he ‘oku fanongo ‘a e kakai ‘o e fonua pea takihala’i ai kinautolu. Na’e hangee ‘a e talanga ha ongo tangata mamata faiva, na’e nofo ‘a e tokanga ‘a e pule’anga lolotonga ‘i he konga ‘o e lipooti ki he ‘ikai ha fakamatala pa’anga ‘a e ngaahi sino (clusters) na’e vahe kiai ‘a e pa’anga ‘e $60 miliona. Kae nofo mai ‘a e pule’anga maloloo ‘i he aofangatuku ‘o e lipooti ‘atita, ‘aia ‘oku nau tui ko e konga mahu’inga taha ia.
Na’e tui ‘a e ‘Atita, na’e fakafiemalie ‘a e ngaue ‘a e Potungaue Mo’ui ki hono tau’i ‘o e Covid-19. Pea ‘i he tu’unga koia, na’anau toki taufusi maea he lolotonga ‘a e tipeiti ‘o takitaha taukave’i ‘ene tafa’aki ‘oku kau lelei kiai, kae ‘ikai ke fakamatala ‘a e mo’oni kakato ki he kakai ‘o e fonua.
‘I he lipooti ‘Atita na’e fakamahino ‘aupito he ‘Atita ‘a e too nounou hono tauhi ‘o e lekoooti fakapa’anga pea tuku atu pea mo e fokotu’u ki he Potungaue Mo’ui ke fakapapau’i ‘oku tauhi he ngaahi sino (clusters) pea mo e Potungaue ‘a e lekooti fakapa’anga pea na’e tali lelei ‘e he Potungaue Mo’ui. Na’e kau he ngaahi ‘uhinga ‘o e ‘ikai maau ‘a e lipooti pa’anga, ko e tokosi’i ‘a e kau ngaue ki he pa’anga ‘o e ngaahi kupu fekau’aki pea ko e taha ‘oku ‘ikai sipela mai ‘e he tu’utu’uni ‘oku fiema’u ha fakamatala pa’anga ‘i he taimi ‘o e ngaahi me’a fakavavevave (emergency). He ko e taimi ‘eni ‘oku fika ‘uluaki ‘a e ngaue ke lava mo a’u ki he kakai ‘o e fonua pea fakangalokuloku ‘a e ngaahi tu’utu’uni kae fika ‘uluaki ke a’u mo lava ‘a e ngaue ki he kakai ‘o e fonua, ‘o hangee pe ko’eni na’e hoko ‘i he mo’unga afi mo e sunami pea toe ta’ota’o mo e huu mai ‘a e Covid-19 he fo’i taimi tatau. Pea ‘oku mahino pe tipeiti ‘a e ongo tafa’aki ko e feinga ‘a e pule’anga lolotonga ke vali pelepela’i ‘a e pule’anga maloloo kae feinga ‘a e pule’anga maloloo, ke fakasanisani honau ‘imisi he ko e ta’u fili ‘eni.
Ka ‘i he aofangatuku ‘o e lipooti, na’e fakafiemalie ‘a e ngaue ki he Covid ‘o malava ke kau ‘a Tonga ‘i he fonua huhu malu’i Covid-19 lelei taha ‘i mamani mo e Pasifiki. Ko e ola ‘o e mate he Covid na’e tokosi’i ‘aupito ‘o fakatatau ki he tokolahi na’e ma’u he Covid-19. Ka ko e tafa’aki ki hono tauhi ‘o e lekooti fakapa’anga, ko e mo’oni na’e ‘iai ‘a e too nounou lahi, ‘aia na’e pipiki ai ‘a e fakamalanga ‘a e pule’anga lolotonga. Pea ko hono ‘ai mahino, na’e ‘ikai ke ‘ai ‘a e fakamatala mo e talanga ke kakato kae fakakonga pe ‘o tupunga ai ‘a e longoa’a ‘a e fale mo e kakai ‘o e fonua.
Ko e anga hono vahevahe ki he ngaahi kupu fekau’aki ki he ngaue ki he Covid-19
Mo’ui – $22.2 miliona
‘Ekonomika mo e Sosiale – $22.4 miliona
Ako – $3.8 miliona.
Fetu’utaki/ Fakavavevave – $0.3 miliona
Malu’i kau’afonua – $1 miliona
Malu/Me’atokoni – $3.2 me’atokoni.
Fengaue’aki fakataha – $1.1 miliona
Malu mo e Hao – $1.3 miliona
Nofo’anga – $4 miliona
Pea fakatatau mo e ‘Atita na’e lava mo fakafiemalie ‘a e ngaue, ka na’e ‘ikai ha lekooti ki he pa’anga na’e fakahoko ‘aki ‘a e ngaue. ‘Oku ta’etoe veiveiua kapau na’e ‘ikai fakafiemalie ‘a e ngaue pea ‘ikai moha fakamatala pa’anga, ‘e toe kehe ange ‘a e talanga mo e vakai ki he kaveinga ni.
‘Oku tui ‘a e pule’anga maloloo, na’e totonu ke hala ‘a e ngaaahi kupu ngaue ‘i he lekooti pea vakai ‘a e Fale Pa’anga, he ko e fakamole kotoa ‘oku faka’ataa mei Fale Pa’anga kuo ‘osi ‘iai hono talitotongi. Ka na’e kei fakamahino ‘e he ‘Atita ‘a e fiema’u ke tauhi ‘e he ngaahi kupu ‘enau lekooti fakapa’anga.
Na’e ‘iai mo e fokotu’u mei he taha ‘o e kau Nopele ke fakatokanga’i pe ‘a e lipooti ‘atita kae kumi ‘a e fakamatala pa’anga ke ma’u kae hoko atu ‘a e ngaue.
Ko e ngaahi fakamole lalahi na’e fakahoko ‘aki ‘a e pa’anga, ko e totongi ‘o e ngaahi vakapuna na’e fakafoki mai ai ‘a e kau Tonga na’e tukuvakaa he fakataputapui. Ko e nofo’anga ki he ngaahi fale kolonitini ‘o e kau foki mei muli, ko e me’atokoni ki he kau kolonitini, kau ngaue kotoa ki he Covid-19, ko e pa’anga tokoni ki he kau Tonga ‘i muli, naunau mo e koloa ki he Falemahaki, ko e vahe mo e totongi ‘ova taimi ‘a e ka ngaue pehee ki he ngaahi huhu malu’i na’e fakatau mei muli.
‘Oku tui ‘a e tokolahi ‘oku ‘uhinga lelei pe ‘a e too nounou ‘a e ‘ikai ha fakamatala pa’anga ‘o fakatatau mo e tukunga ‘o e fo’i taimi faingata’a ‘o e mo’unga afi mo e sumani pea mo e Covid he fo’i taimi pe ‘e taha. Pea ko e natula pe ia ‘e hoko. Ka ‘oku ‘ikai ke tui kiai ‘a e pule’anga lolotonga, ke kei hoko ha fa’ahinga ‘uhinga pehee he fu’u kuonga ako lelei pea taku ‘a Tonga ko e fonua ako lelei taha he Pasifiki mo mamani ‘o fakatatau ki hono ki’i tokolahi.
