Fakafepaki’i lahi Pule’anga feinga ‘a e Sosaieti Sivile ke ta’ofi keli makakoloa ‘i Kilisitahi.
Ko e taha ‘o e kaveinga kuo fuoloa ‘ene fetakai mai ai ‘a e pule’anga pea mo e Sosaieti Sivile ‘a Tonga, ko e kaveinga fekau’aki mo e keli maka koloa ‘i kilisitahi (Deep Sea Mining). Pea ‘oku ‘iai ‘a e tui ko e kaveinga ko’eni ‘e fuoloa ‘ene fetaulaki mo e ongo sino ko’eni, koe’uhi ko’ena taumu’a ngaue mo e ngaahi sino ‘oku tekemui pea mo’ena ngaahi fakamo’oni ‘oku kehekehe lahi.
Kuo ‘osi ‘i Tonga ni foki ‘a e ngaahi kautaha mei muli pea foaki ‘e he pule’anga ‘enau laiseni kenau fakahoko ‘a e fakatotolo he ngaahi konga tahi ‘oku pule’i ‘e Tonga ni ‘o hangee ko e Nautilus ko e kautaha kumi koloa mei Kanata. Pea ko e talu mei he 2000 tupu mo’enau fakahoko ‘a e ngaahi fakatotolo lahi.
Ka ‘i he tafa’aki ‘e taha, ‘oku tu’u fefeka mei ai ‘a e Sosaieti Sivile ‘a Tonga ki hono fakafepaki’i lahi ke ‘oua na’a fakahoko ha ngaue pehee ki hono keli ‘o e ngaahi makakoloa mei kilisitahi, ‘o hangee ko e koula, kopa, zinc mo e ngaahi kamakoloa mahu’inga kehekehe kuo fakapapau’i he ngaahi fakatotolo ‘oku ma’u he ngaahi potutahi ‘o Tonga.
Kaekehe ko e hiliange ‘a e ngaahi fakatotolo pea ‘oku toki laiseni kehe ia ke lava ha kautaha ‘o keli makakoloa he potutahi ‘o Tonga pea ko hono ngaahi aleapau ‘oku fu’u fefeka hono fatu, koe’uhi ke kaunga lelei ki he kautaha kelikoloa ke ma’u hanau seniti lelei he ko kinautolu ‘oku nau fakahoko ‘a e ngaue pea ma’u mo ha pa’anga lelei ‘a e pule’anga koe’uhi ko’enau koloa pea malu pe mo e ‘atakai. Ka ‘oku tokanga lahi ‘a e Sosaieti Sivile ia, ki he maumau mo e uesia ‘e hoko ki he ngaahi me’a mo’ui mo e ‘atakai ‘i tahi.
‘I he Falaite 5 Siulai, na’e fakahoko ai ‘a e polokalama ‘a e Sosaieti Sivile ‘a Tonga, ko hono tuku atu ‘a e pepa ‘oku ‘iloa ko e Critical Questions and Challenges of Deep Sea Mining from the Kingdom of Tonga. Na’e fakaafe fakalangilangi ai ‘a e Fakafofonga nopele mei Ha’apai Lord Tu’iha’angana, mo e kau fakaafe kehekehe pea pehee ki he kau memipa ‘o e Sosaieti Sivile mei muli.
Fakatatau mo’enau ongoongo tukuatu ki he kakai ‘o e fonua, ko e taumu’a ‘o e pepa ko’eni ko e ngaahi fakamatala ki he ngaahi ola tamaki kehekehe ‘e fetaulaki mo e fonua , kae tautautefito ki he uesia ‘o e ‘atakai ‘i tahi.
Na’e fakahoko foki hono faka’eke’eke ‘o e taukei he mala’e sioloki, ka kuone pekia ko Kilisitina Fatu ‘i he kautaha TOML (Tonga Offshore Mining Ltd) ki he ngaahi too kehekehe he kautaha mo e Sosaieti Sivile. Pea na’e fakama’ala’ala ai ‘e Kilisitina ‘a e ngaahi tafa’aki lahi, ‘o hangee ko’ene lave ki he ngaahi tukuaki’i he Sosaieti Sivile ‘oku uesia ‘a e ‘atakai, ka na’ane pehee ko e ngaahi fakamahamahalo kotoa ‘o ‘ikai hanau fakamo’oni. He ko e ngaahi fakakikihi ko’eni ka a’u ki he Fakamaau’anga ha taimi, ko e ngaahi fakamo’oni fakasaienisi koia ‘e pule ki he faitu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga.
Ko e fakamatala tatau pe na’e fakahoko ‘e Taniela Kula ko e CEO ki he tafa’aki sioloki he taimi koia. Pea na’ane toe tuku mai pe fakamatala tatau ‘i he uike ni ki hono fakaeke’eke ia he taha ‘o e ngaahi letio fekau’aki mo e kaveinga ni. Pea ‘oku ‘iai ‘a e tui ko e ngaahi fakamatala tatau pe ‘e tuku mai he taimi kotoa ‘e ‘ohake ai ‘a e kaveinga ni he fakalalahi hano talanga’i he kakai ‘o e fonua.
Ko e ngaue ‘oku feinga kiai ‘a e TOML ke tali he pule’anga hono foaki ha tohi faka’ataa mo poupou ma’ae Nautilus kenau lava ‘o e keli makakoloa he tahi fakavaha’apule’anga. Ko e lao ki heni kuopau ke ‘iai ha tohi poupou mei he taha ‘o e ngaahi fonua memipa, ki he sino pule ‘oku ne pule’I ‘a e keli koloa ‘i tahi, kae toki tali ke foaki ha laiseni. Ko e ngaue ko’eni ka lava ‘e ma’u ‘e Tonga ‘a e pa’anga ‘e meimei $6 miliona ‘Amelika he ta’u, ‘o fakatatau ki he ngaahi aleapau ngaue. Kae fakatokanga’i ange ko e ngaue ko’eni ‘i he tahi fakavaha’a pule’anga, ‘aia ‘oku mama’o ‘aupito ia mei he fonua.
Na’e toe pehee ‘e Kula, ko e ngaahi tukuaki’i ‘e mate ‘a e ngaahi me’amo’ui he kilisitahi ko e fakamatala hala, he kuo fakamo’oni’i fakasaienisi ‘i he fekumi na’e fakahoko, ko e taimi ‘oku ngaungaue ai ‘a e ngaahi kele mo e maka ‘o kilisitahi ‘oku lahi ange ‘a e me’amo’ui ‘oku toe ‘asi, ‘o hangee pe ko hono palau ‘a e kelekele ‘oku ‘asi ‘a e fanga ki’i vao fo’ou mo lahiange pea pehee ki he ‘inisekite mo e fanga ki’i manu he kelekele.
Kaekehe ‘oku nofo ‘a e tokanga ia ‘a e Sosaieti Sivile ki he ngaahi ngaue, ‘o hangee pe koia ‘oku fakahoko he ngaahi kautaha keli makakoloa ‘i ‘uta ‘enau faka’auha ‘a e ngaahi vaotaa ‘o mole ai ‘a e ‘akau kehekehe pea pehee ki he fangamanu ‘oku nofo ai pea mo hono keli ‘o e kelekele ‘oku toe mate ai mo e fanga me’amo’ui he kelekele. Ka ‘oku ki’i me’aange ‘a ‘uta ‘oku tau lava ‘o sio kiai, ka ko e keli ‘i tahi he ‘ikai toe kehekehe ‘a e uesia ‘e hoko, ‘i he tui ‘a e Sosaieti Sivile. Pea ko’enau fakamo’oni pau ia ki ha uesia ‘e hoko ki he ‘atakai ‘o tahi ka fakahoko ha keli makakoloa.
Ko e ngaue fakamuimui ‘oku feinga ki ai ‘a e TOML he taimi ni, ki ha poupou ‘a e pule’anga ki he’enau ngaue ki hono ‘ohake ‘a e maka mei Kilisitasi ‘oku ngaohi ‘aki ‘a e puha ‘uhila ki he ngaahi me’alele ‘oku fakafonua ‘uhila. Ko e fanga ki’i maka ko’eni ‘oku laku pe ia ‘i kilisitahi pea ‘oku komo hake pe ia he ngaahi housi ki he vaka ‘o to’o ‘a e maka kae toe fakafoki pe ‘a e kele ki he kilisitahi, ‘o ‘ikai ha uesia ‘e taha he ‘oku ‘ikai ke fai ha keli misini ia ‘i tahi.
Pea ko e taha, ko e loloto ‘o e feitu’u ‘oku to’o hake mei ai ‘a e maka ko’eni, ‘oku ‘ikai ha ikai ia ‘e mo’ui ai koe’uhi ko’ene fu’u loloto pea fakapo’uli ko e ‘ikai ke a’u kiai ‘a e huelo ‘o e la’aa.
Na’e toe tuku mai ‘e he Sosaieti Sivile ‘enau ongoongo tukuatu ki hono teke ‘o e pule’anga ke kau he fakamo’oni fakataha mo e ngaahi fonua kehe, ki hono ta’ofi ‘o e keli makakoloa ‘i tahi. Kae fakatatau mo e fakamatala ‘a e CEO ‘o e Fonua mo e ngaahi Koloa fakaenatula Taniela Kula, ‘oku ‘iai ‘a e tui kuo pau ‘a e loto ‘o e pule’anga ke poupou ki he ngaahi kautaha keli makakoloa, he ‘oku nau fiemalie pe ‘a e ngaahi fakamo’oni fakasaienii ki he malu ‘a e ‘atakai ‘o tahi pea toe ma’u ai pea mo e pa’anga lahi ‘a e pule’anga, mei he ngaahi koloa kuo ‘osi teuteu pe he ‘Eiki hotau ngaahi potutahi ke tokoni ki he kakai ‘o e fonua.
