E toe kehe e Pule‘anga fo‘ou, pe ko e me‘a tatau ai pe?
Horse market recovers after intense Christmas trades
Ko e lipooti fakamuimuitaha mei he ngaahi maketi, ‘e holo lahi ‘a e mahu‘inga ‘o e hoosi kamata mei he Sapate ‘apongipongi, hili ha ngaahi uike ‘o e fihi lahi he mahu’inga e fakatau hoosi ‘a e kau Fale Alea mo e ngaahi sea ki he Kapineti fo‘ou.
Ko e palopalema lahitaha foki he ne lahiange e fanga hoosi ia he kau heka hoosi mo e kau ‘ilo hoosi.
Kaekehe ko e fakafuofua ‘a e kau mataotao, ‘e toe makape pe ki ‘olunga’ ‘a e mahu’inga ‘o e hoosi hili ha mahina ‘e 10 koe’uhi ko e teu fili ‘i Novema.
‘Uluaki Pailate’i Vaka ke Taulanga
‘Oku kei laaufili ‘a e kakai e fonua ki he fakaikiiki ‘o e pule‘anga ‘oku fatu ‘e ‘Aisake Eke mo ‘ene visone ki he hala fononga he toenga e ta’uni mo e toenga to’u Fale Alea lolotonga.
Ka ko e me’a pe ‘oku mahino kuo pau ke ne feinga ke pailate’i hono vaka mo e fonua ke taulanga lelei, ‘ikai ngata he ngaahi fili Minisita fo’ou mo ‘enau fakama’opo’opo e pule’anga ka koe’uhi ko e Kapineti ‘o Sovaleni te nau heke hifo kinautolu ‘o malumu.
‘Oku mahino foki he ngaahi lisi ‘o e tufotufa e ngaahi Potungaue, ‘ene tukuange ‘a e ngaahi Potungaue ‘e ala ngaue’aki ki he kemipeini ‘i he Fili ‘o Novema, ke takitaauhi ai ‘a e toenga e kau memipa e Fale Alea. Tautefito eni ki he vili ta’e’unua ‘a e ni’ihi hange ko Taniela Fusimalohi mo e toenga ‘o kinautolu mei he faha’i PTOA.
Ka ko e me‘a pe ‘oku mahino mei tu’a ‘ulu’ulu, ko e ngaahi fokotu’utu’u tokua ‘o e fa’unga ‘o e Kapineti kuo ha mai, ‘oku ‘ikai ke fai ha feinga ke foua ‘a e halanga na‘e fou ai e pule’anga ne toki hili.
‘Uluaki, ‘oku ‘ikai hoha’a ha taha ke ala ki he ongo Potungaue na’e fai ai e longoa’a he pule’anga ‘o Sovaleni, ‘a ia ko e Potungaue ki Muli pea mo e Tau Malu’i ‘Ene ‘Afio. ‘Oku mahino ‘oku fai e feinga ke fakakau mai ‘a e Pilinisi Kalauni ke ne tokanga’i e ongo Potungaue ko ia.
Palopalema ‘o e Fakakau ‘a e Fale e Tu’i he Politiki
‘Oku faka’au ke mahino ki he tokolahitaha e Kakai ‘o e fonua, ko e ngaahi lakanga he Fale Alea mo e Kapineti ‘oku mohu fakaanga’i mo lea’i, ‘a ia ko e koloa fakanatula ia ‘o e politikale.
Pea ‘oku kau e fakakaukau ke fakakau mai ‘a e Tama Pilinisi he fakatu’utamaki kiate ia mo hono va mo ‘Ene ‘Afio.
‘Oku ‘osi ‘i he ‘Ene ‘Afio pe ‘a e tokangaekina ‘o e ongo Potungaue ko ia, pea ‘oku ‘ikai hano ‘aonga ke toe fakakau mai ‘a hono ‘Alo ‘i he fili ‘a e ngaue, kae tuku ke ‘ataa hono va fetu’utaki ‘o e Tama mo e Kapineti kae pehe ki he Fale Alea.
Ko e me’a ‘oku pelepelengesi he ‘e malava ke ngaue’aki eni ‘e he kau politiki ‘i Kapineti, ke fakakau noa’ia e hingoa ‘o e Tama Pilinisi ‘i ha’anau fokotu’utu’u, pea iku fepaki ai e hingoa e Pilinisi pea mo e finangalo ‘o ‘Ene ‘Afio. ‘Oku hange ia hano fakamalohi’i e Tamai mo e foha ke na fehangahangai mata‘a‘a he fofonga ‘o e fonua mo mamani, pea ko ia ko e fakakaukau ko ia ‘oku fakatu’utamaki. Tukukehe ange ‘a e sio mai ‘a mamani, mo e feinga ke toe Temokalati ‘a e fonua mo ako ‘a e kau ma’u mafai ke fai lelei ‘a e ngaue mo e fatongia.
‘Oku fu’u pelepelengesi ‘a e palopalema ni, pea ‘oku saiange ke tu’u ‘ataa pe ‘a e Tama Pilinisi kae fetakai hangatonu pe ‘a e Tama mo e Kapineti mo e Fale Alea.
Kei tengihia kau muimui Sovaleni taonakita fakapolitikale honau Taki
Kimu’a pea fakahoko ‘a e fokotu’u ki hono vakai’i e falala’anga ‘o e Palemia malolo, Siaosi Sovaleni, na’e ‘osi sasala pe ‘a e ngaahi talanoa ki he ta’efiemalie lahi ‘a ‘Ene ‘Afio ki he founga fakalele ‘e he Palemia ‘a e Pule’anga.
Na’e ‘osi fakae’a foki ‘a e hoha’a tatau mei he ‘Ene ‘Afio kimu’a atu, pea ne fai e hu louifi tokua ‘a e Palemia, ka ‘oku mahino na’e foki mai pe ‘o hoko atu ‘a e talangata’a.
Hili e finangalo ‘Ene ‘Afio ki he fakafoki e fakanofo Minisita ‘o Sovaleni ki he Tau Malu’i pea mo e fakanofo Minisita ‘o Fekita mei he Potungaue ki Muli, na’e ha mai ‘a e Palemia mei Nu’usila he’ene livestream ‘o fakamatala ‘a e tu’unga ‘oku ‘i ai ‘a e ngaue ki he ngaahi me’a na’e tokanga ki ai ‘a e Tama Tu’i.
Pea ko e uho ia ‘o e palopalema. ‘Oku ma’uhala ‘a e kau Fakafofonga tokolahi ko hono fili kinautolu ‘e he Kakai ki Fale Alea, pea mo fili ki Kapineti, ko ha’anau laiseni fakafo’ituitui ki he fa’ifa’iteliha.
‘Oku foki heni e talanoa ki he fo’i lea ko e Tikitato (Dictator), hange nai ha taha ‘oku ne ma’u fakamalohi’i ‘a e lakanga. Ko e Tikitato ko e lakanga fili ia, pea ‘oku ‘uhinga ia ki he foaki ‘e he Fale Alea ‘a e mafai kotoa (Fa’u Lao-Legislature, Fakahoko ‘o e Lao-Executive, pea mo e Fakamaau’anga—Enforcement) ki he sino pe ‘e taha ke ne fa’iteliha.
Hangehange ‘oku pehe ‘a e faka’uhinga ‘e he kau Fale Alea honau mafai i Kapineti, he ‘oku mahino ‘ene lahilahi ‘a e palopalema ni mei he faka’uhinga ko eni. Hange kuo nau fie Tikitato, ‘o ma’olunga he Lao mo e ngaahi tu’utu’uni ‘o e nofo.
‘Oku hange eni ko e lea ‘a e Palemia malolo Siaosi Sovaleni o pehe, ‘oku ne pehe ko e fonua eni ‘o e tau’ataina kae ta ‘oku kei fakapopula pe.
Mavahevahe ‘o e Fatongia Taki e Fonua mo e Taki he Pule’anga
Hange ko e lave ‘i ‘olunga, ‘oku lahilahi ‘a e palopalema ko e faka’amu ‘a e kau Minisita mo e Pule’anga ke nau fa’ifa’iteliha, ka ‘oku fepaki eni mo e founga ngaue angamaheni kae pehe ki he Konisitutone.
‘Oku fakakehekehe’i mahino ‘e he Konisitutone ko e Taki he Fonua (Head of State) ko ‘Ene ‘Afio, pea ‘oku ne kei pule pe ki he ngaahi policy fakafonua kotoa ‘o Tonga ki tu’apule’anga (foreign policy). He’ikai fai ha Talite ta’e tomu’a finangalo ki ai ‘Ene ‘Afio.
Ko e ngaahi me’a fakalotofonua, tautefito ki he mafai malohi ‘o e Tukuhau mo e ‘Esitimeti ‘a e Pule’anga (Power of the Purse), kuo tuku mai ia ki he pule ki ai ‘a e Fale Alea.
Ka ko e talu ‘a e pule’anga ‘o e 2014, ‘a ia na’e veteki he 2017, mo e kamata ‘a e hala loto’api noa’ia mo hange ha tufi koloa ma’u he hala pule’anga ‘a e felekeu ‘a e Kapineti.
Ko e taimi eni na’e Tokoni Palemia ai ‘a Siaosi Sovaleni kae Palemia ‘a ‘Akilisi Pohiva. Pea na’e kamata pe ai ‘a e palopalema ‘i he fakamo’oni ta’engofua mo ta’efakalao ki he ngaahi aleapau hange ko e CEDAW pea mo e PACER Plus, ‘o monuka ai ‘a e Konisitutone.
‘I he pule’anga ko ‘eni ‘o Sovaleni, na’e toe hikito ‘a e ‘oho’oho ‘a e Palemia mo ‘ene kau Minisita ‘i he ngaahi mafai ‘o ‘Ene ‘Afio.
Ko hono ‘uhinga he ko e ngaahi monu’ia makehe fakafo’ituitui mo fakangeia ‘oku nau ‘inasi ai he’enau fefolau’aki ‘i muli kae li’aki ‘a e fonua ‘ikai tokanga’i. Ko e folau vakapuna, me’alele, hotele, kai, ‘oku kalasi ‘uluaki kotoa pea ‘oku nau ‘efi honau ngaahi mali mo e uaifi ke ‘inasi he ngaahi melie ko ia.
Ka ‘oku ngalo ia he kau Minisita ‘oku ‘uhinga ia ki he ngaahi me’a ‘oku mahu’inga.
‘Aki‘akimui ‘a e Palemia—‘Oku ‘i ai hano ‘uhinga?
‘Oku ‘i ai e malie’ia ‘i he ‘aki’akimui ‘a e Palemia Hoko, ‘Aisake Eke ‘i he teuteu ke ne tukuange hono vaka mo hono kau kauvaka fo’ou.
Ko e kovi kotoa ‘o mole ai ‘a e mafai mei he pule’anga kimu’a ko e fo’ui pe ‘o kinautolu ‘ikai totonu ke nau toe tukuaki’i ha taha. ‘Ikai ngata ai, na’e fakafisi lotoma’a pe ‘a e Palemia ‘ikai ke fakamalohi’i.
Hange ko e lave i ‘olunga, ‘oku malie ‘a e ‘oho tokolahi ‘a e ni’ihi ki he ngaahi Potungaue ‘oku fonu ai ‘a e kau PTOA pea mo e vilitaki ‘a Fusimalohi ki he lakanga—na’e tomu’a feinga kanititeiti Palemia pea hao mei ai ‘o vilita’e’unua pe ke Tokoni Palemia.
‘Ofa pe ‘oku ‘ikai ke nau ‘ola’i ‘o laka ange ia he me’a te nau lava o lamu, he te nau takitaha lo’oa ai. Ko e lau mahina pe e ta’u ni ia ki he Fili i Novema, pea ‘oku mahino ‘a e ‘aonga ‘ete kei Minisita ki he’ete Kemipeini.
Ko e fehu’i leva pe kuo tui ‘e he Palemia ha leta ‘ene fanga kuli, tapu mo kinautolu, ke pukepuke ‘aki kinautolu ke ‘oua te nau fakahoko ha palopalema hange ko ia he taimi na’a nau pule’anga ai kimu’a.
‘Oku ‘ikai foki mahino ia ‘e hoko atu ‘a e timi Kapineti fo’ou ‘o kemipeini fakataha ‘i Novema, ka kuo feilaulau’i ‘e Eke ia hono faingamalie Palemia he faingamalie ‘o e ta’u ni. Ka uesia he ta’u ni ‘e faingata’a ha’ane foki mai ‘i he ta’u fo’ou ke Palemia.
Ko e me’a foki kuo mahino kuo li’aki ‘e he PTOA ia ha toe talanoa ‘o e pilinisipolo, he ko e fuofua faingamalie pe ke ki’i piki ki he kapa ngako kuo nau ‘oho kotoa o fa’utaha mo e Hou’eiki ‘a ee na’a nau tapalasia he ta’u ki he ta’u he kuohili.
Kaekehe kuo ‘ataa hotau hala, pea mahino ‘a e lanu totonu ‘o e faha’i kotoa—PTOA hingoa pe kau PTOA lolotonga, kae PTOA Uluisino ‘a Sovaleni ia mo ‘ene kau fakafepaki ki he mafai e Tu’i.
‘Oku tautau e me’a kotoa he kaha’u ‘i he sitepu hake ‘a Eke ko e Taki, mo ‘ene malava ke to’a o angi ‘a e kauvaka ke ‘alofaki ma’ae fonua.
Ko ‘ene malava ‘a e vaka ki Novema, pea te nau toki tofa ‘a e visone ki he vaha‘a ta‘u ‘e 4 ka hoko mai.
