Ko e vaa fakasosiale pe fakapolitikale kainga ‘Eua?
‘Oku lahi pe foki ‘a e fanga ki’i talanoa ‘oku sasala takai holo ‘oku ‘iai ‘a e vaa ‘i he kainga ‘Eua. Ko ‘Eua foki ‘oku ‘iai ‘a e kainga lalahi ‘e ‘Eua, ko e kainga ‘Eua totonu ‘aia na’anau nofo’i ‘a ‘Eua pea mo e kainga Niuafo’ou na’e ‘omai ‘e Kuini Salote ‘i he puna ‘a e mo’unga afi ‘i he 1945.
Ka kuo a’u ki ha tu’unga ‘oku ‘alu ke fakalalahi neongo kuo te’eki ke hoko ha me’a lahi ke ne fakahaa mai ‘a e lahi ‘o e kaveinga ko’eni, ka ‘e malava pe ke hoko ha fa’ahinga taimi pea ‘e malava pe ke lahi mo tu’u fakatu’utamaki ki he mo’ui ‘a e kainga ‘oku nofo he Fungafonua.
‘I he Fale Alea ‘i he Monite ‘o e uike ni, na’e ‘ohake ‘a e kaveinga ni ‘e he Fakafofonga ‘o ‘Eua 11 Mr. Taniela Fusimalohi, ‘a e kaveinga ‘o fakahoko ai ha talanga lahi ‘a e kau memipa. Na’e mahino ‘a e poupou kotoa ki he kole ‘a e Fakafofonga ke ‘Eua mu’a ke toe ngaue’aki ‘a e fakalea ko e ‘Eua motu’a pea mo e ‘Eua Niua, he ‘oku hanga ‘eia ‘e fakatupunga ha faikehekehe he kainga ‘Eua. Ka na’e fai ‘a e talanga ia ‘i hono fakatokanga’i pe pea tui ‘a e ni’ihi ke tali ko e tu’utu’uni ke fakahoko. Ka na’e loto ‘a e toko 15 ke tali pe ko e fokotu’u pea loto ‘a e toko 6 ke tali.
Ko e fanga ki’i vaa ia he anga ‘o e nofo fakakolo ko e me’a angamaheni pe ‘iai ‘a e fanga ki’i kee fakatamaiki. Ka ‘oku ki’i faingata’a ange ‘a e kaveinga ko’eni ‘i ‘Eua he ko e kakai ‘oku hiki mai mei he fonua kehe pea ‘oku malohi ange ai ‘a e fesiosiofaki pea ‘oku ‘osi hoko pe ia he taimi lahi. Pea ko’ene toe koviange he ‘oku tokolahiange ‘a e kainga Niua ia he kainga ‘Eua totonu.
Ka ko e fo’i pulu fakatu’utamaki taha, ‘a e huu mai ‘a e ngaahi me’a fakapolitikale ‘oku ne hanga ‘eia ‘o to e tafunaki ‘a e afi ki he palopalema ‘o e nofo ‘a e ongo kainga ni.
Ko e Fakafofonga Fale Alea maloloo ‘a ‘Eua Tevita Lavemaau ko e tokotaha ia mei he kainga ‘Eua Niua. Na’e ‘ikai ha ‘amanaki ‘e taha ‘e too ‘a e tokotaha ni he fili na’e toki ‘osi, koe’uhi ko e lahi ‘a e tokoni na’ane fakahoko ki he vahefonua kae tautau tefito ki he tanu hala pea mo e vakatahi ‘a e kainga. Ka na’e faka’ohovale hono ikuna ‘e he Fakafofonga lolotonga Taniela Fusimalohi ‘aki ‘a e fika vaofi ‘aupito mei he kainga ‘Eua motu’a ia.
Ko e me’a na’e ‘ilo he ongoogo ni he ngaahi fakatotolo na’e fakahoko, na’e ‘iai ‘a e tokolahi na’e ta’efiemalie he tanuhala pea pehee ki he anga hono fakalele ‘o e vaka ‘a e vahefonua pea ko e tokolahi taha mei he kau ‘Eua totonu. Na’e fakatokanga’i he fakafofonga lolotonga ‘a e fo’i matavaivai ko’eni ‘a e ngaue ‘a e fakafofonga maloloo ‘one huu mai ai pea na’e tonu ‘aupito fo’i teke pate ko’eni ke ne ikuna ‘a e fili.
Kaekehe ‘i he uike si’i na’e toki ‘osi kuo tu’uta ai ‘i Nuku’alofa ‘a e vakatahi ko e MV Malau 75. Ko e fo’i hingoa ko’eni ‘oku sipela mai ai ko e vaka ia ‘o e kainga Niua he ko e malau ko e manupuna fakafonua ia ‘o Niu’afo’ou ‘oku ‘ikai toe ma’u ia ha fonua ‘i mamani ka ko Niuafo’ou pe. ‘Oku toe kanoni’aki ‘a e taki’i mai ‘a e fo’i ngaue ia ko’eni he fakafofonga maloloo Tevita Lavemaau pea ‘oku mahino mai heni ‘a e vaa he ongo kainga.
Pea ko e tu’u ‘a e fili Fale Alea ki he kaha’u ‘e ngalingali lele fakakainga ia ‘i he vaha’a ‘o e kainga ‘Eua motu’a mo e kainga ‘Eua Niua. Pea kapau he ‘ikai lava ‘e ha fakafofonga ‘o faka’utaha’i ‘a e ongo kainga ni pea ‘e tonu pe hoha’a ‘a e fakafofonga lolotonga.
Ko ‘Eua ‘oku ‘iai ‘a e kainga ‘Ata na’e ‘omai kinautolu kiai hili ‘a e kaiha’a kakai na’e ‘iloa ko e Black Birding, ‘o ‘ave ‘o fakangaue’i he ngaahi fonua lalahi. ‘Oku ‘iai mo e kainga mei Tongatapu ko e kau ‘Ahau ‘oku ‘iloa pe honau kolo ko ‘Ahau pea pehee ki he kainga Mango mei Ha’apai hili ‘a e mo’unga af. Ka ko e ongo kainga tokolahi taha ko e kainga ‘Eua motu’a mo e kainga ‘Eua Niua.
