Faingata’a ke solova kaveinga taa fakamamahi, koe’uhi ko e tukufakaholo
Kole fakamolemole faiako ‘akapulu Vava’u High School he’ene taa ‘a e timi Senior he fo’i ‘i Mailefihi.
Ko e taha ‘o e kaveinga lahi mo fuoloa hono talanga’i ‘i hotau ki’i fonua ni, ko e taa fakamamahi’i ‘o e kakai fefine mo e longa’i fanau ‘i ‘api pea pehee ki he ngaahi feitu’u kehe, kau ai ‘a e ngaahi ‘apiako.
Ka kuo lau ta’u hono fakahoko mo e haa mai ‘oku ‘ikai pe ke holo. Ko e ngaahi fika kuo tuku faka’ofisiale mai mei he pule’anga pea mo e ngaahi kautaha ‘oku nau tokanga’i hono ngaohi kovia ‘o e kakai fefine mo e fanau, ko e ngaahi keisi pe ia ‘oku ‘ilo’i, ‘ikai ke lau kiai ‘a e ngaahi fakamamani ‘oku ‘ikai ‘ilo’i.
Na’e a’u ‘a Tonga ni ia ki he kovi taha ‘o fakatatau ki he lipooti, ko e toko 7 mei he toko 10 ‘oku fakamamahi’i ‘i ‘api pea na’e ‘ikai ko ha ‘imisi lelei ia ki he fonua pea ‘ikai tali he pule’anga ‘o e taimi koia, ka na’e ‘ikai ke liliu ai ‘a e lipooti, he na’e falala’anga ‘a e lipooti ‘o fakatatau ki hono ngaahi makatu’unga.
Ko e taha ‘o e ‘uhinga ‘oku faingata’a ai ke ta’ofi ‘a e fakamamahi, ko’etau tukufakaholo. Pea ko e lea ia ‘oku fa’a taku mei he tokolahi, ” ko e me’a ia ‘oku ou sai ai ko hono taaa’i au”, ” Kapau na’e ‘ikai taa’i au he ‘ikai keu a’usia ‘a e tu’unga lelei ko’eni”
Ko e ngaahi lea ‘eni ‘oku ne hanga ‘o fakalotohahi’i mo faka’ai’ai ‘a e sosaieti, ke hokohoko atu pe ‘a e tautea’i ‘o e fanau mo e kakai fefine he ‘oku lelei pe ia ko e founga ako’i fakaTonga. Pea ‘oku faingata’a ia ke mavahe mei hotau ‘atamai, he ko e ta’u lahi ‘ene hoko ko e fo’i mo’oni netau tui kiai.
Ko hono taa’i he husepaniti ‘a e uaifi, ‘oku tui ‘a e tokolahi ko e me’a angamaheni pe he ko e tangata ‘oku pule. Pea ‘e kataki’i pe he uaifi ko’ene sio ki he mata ‘o e fanau.
‘I he Savea WCCC 2021 ko e:
79% kakai fefine na’e fakamamahi’i fakasino mo fakalielia.
68% fakamamahi he famili tonu hange ko e tamai pe faiako.
33% kakai ma’u hoa pe nofo fakamali ‘oku fakamamahi’i fakasino.
17% kakai mali pe nofo fakamali ‘oku fakamamahi’i fakalielia.
83% ‘o e kakai fefine ‘oku nau tui ko e uaifi lelei ‘oku talangofua ‘o tatau ai pe ‘ene ta’eloto kiai.
‘I he ngaahi ‘apiako ‘oku hoko pe ‘a e me’a tatau, ‘oku tali pe hono taa ‘a e fanau ako he ‘oku tui ‘a e tokolahi, ko e founga teu tangata ia ki honau kaha’u. Pea ka ‘iai ha ki’i tamasi’i pe ta’ahine ‘oku ‘alu ‘o tala ki he’ene ongomatu’a pea lele ‘a e ongomatu’a ke taa ‘a e faiako, ‘oku lau ia ko e ki’i tamasi’i pe ta’ahine kovi mo’ene ongomatu’a.
Ko e ongo kolisi tupu’a ‘a Toloa mo ‘Atele ‘oku keheange hono tukufakaholo, he ko e ongo kolisi tamaiki tangata. ‘Oku taa’i pe ke mei mate ka ‘oku kei lau pe ko e teu tangata.
‘I he ngaahi mahina si’i kuo maliu atu na’e ‘asi ai hono taa’i ‘o e tamasi’i ako ‘Atele mei Niutoua pea ‘ohake he’ene fa’ee ‘i he mitia fakasosiale, ka ko e me’a tatau pe. Na’e ‘iai ‘a e tokolahi na’e fu’u lotomamahi koe’uhi ko e fu’u fakavalevale ‘a e tautea, ka na’e kei tokolahi pe mo e kau kolisi tutuku, na’anau tui ki he tukufakahoko ko e teu tangata pe ia ‘a e ongo kolisi.
Na’e ‘oatu hangatonu ‘e he ongoongo ni ‘a e kaveinga ni ki he Palemia ka ko e Minisita Ako pea na’ane pehee ki he ongoongo ni ‘oku fakahoko ‘a e ngaue ki he me’a ni mo e fakatotolo, ka ‘oku talu mei ai mo e ‘ikai ha to e lave kiai.
‘I he uike kuo’osi na’e ma’ave’ave ‘a e fo’i vitio ki hono taa ‘e he faiako ‘akapulu ‘a e Vava’u High School ‘ene timi ‘akapulu. Ko e taa ko e fu’u va’akau ‘o hapo takai pe he ‘ulu ‘o e kau va’inga pea hoko ia ko e talanga lahi he ope.
Fakatatau mo e lea ‘a faiako na’e ma’u he vitio,” kenau mate ma’ae ‘apiako” ka ‘e tuai ia tenau ‘uluaki mate kinautolu hono taa he ‘ulu.
Na’e fakaloloma ko e toki tuku mai ‘e he faiako ‘ene kole fakamolemole, ka ‘i he kakano ‘ene kole fakamolemole, na’ane kei taukave’i pe ko e teu tangata pea ne fakatataa’aki ‘a e kau tangata va’inga ‘iloa hangee k Vaea Fifita mo Malakai Fekitoa ko Frank Halai mo e ongo Tautehina Vunipola, ko e founga tatau pe.
Kaekehe neongo ‘a e feinga malohi ‘a e lao ke malu’i ‘a e kakai fefine mo e longa’i fanau mei hono ngaohi kovia, ka ‘oku hoko ‘etau ngaahi tukufakaholo fakafamili, fakafonua mo faka’apiako ko e pole lahi. Pea ‘e hanga ma’u he me’ani ‘o ta’ofi ‘a e fakamaau totonu pea tafunaki ‘a e fakamamahi.
Kuo ‘osi ‘iai ‘a e longa’i fanau mo e kakai fefine kuo a’u ‘onau si’i pekia koe’uhi ko e palopalema ‘o e ngaohi kovia. Ka ko’ene mavahe pe mei he mate ‘oku kei lau pe ‘a e fakamamahi ia ko e teu tangata. ‘Oku to e faingata’a ange ko hono toe faka’uhinga’i fakafolofola pea ‘oku hangehangee ko e kaveinga ni, ‘e loloa pea toki lava hano solova.
Ko e taha ‘o e fehu’i mahu’inga ke fai hono vete, ko e taa ko e teu tangata pe ko e fakamamahi? kapau ‘e lava ‘o vete ‘a e fehu’i ni pea ‘oku ‘iai ‘a e tui ‘e tokoni ki he mahino ‘a e Tonga fekau’aki mo e kaveinga ni.
