Koeha ‘a e me’a totonu na’e hoko ‘i ‘Ata ‘oku ta’ofi tokotaha ai pe ia?
Ko e fehu’i ia ‘oku ha’u mei he kakai ‘o e fonua ‘i he ongoongo tukuatu ‘a e Potungaue Fonua fekau’aki pea mo e motu ko ‘Ata ‘i he faka-Tonga ‘o Tongatapu.
‘I he ongoongo tukuatu ‘a e Potungaue Fonua, ‘oku fakahaa ai hono tapui ‘o e motu ni ke toe tu’u kiai ha taha, ‘i ha fa’ahinga ‘uhinga pe.
Ko e me’a lalahi ‘e ua ‘oku ‘iloa ai ‘a e motu ko ‘Ata. Ko e ‘uluaki ko hono hisitolia ‘i he senituli 19 na’e ‘iai ‘a e kakai na’anau nofo’i ‘a e motu ‘o fakafuofua ki he toko 350. ‘I he 1863 na’e tu’uta ai ki ‘Ata ha vaka mei Pelu ko’enau ngaue ko hono kaiha’asi ‘a e kakai ‘o e Pasifiki ke fakangaue’i ‘i he ngoue too ‘i Pelu. Na’anau kaiha’asi ai ha toko 144 mei ‘Ata pea mate ha ni’ihi lolotonga ‘a e folau he mahaki kehekehe pea tu’utu’uni ‘a Tupou 1 ke hiki ‘a e toenga kakai ‘i ‘Ata ki ‘Eua ‘o nofo ai ‘o a’u mai ki he ‘ahoni.
Ko e ua ko e kau talavou ‘e toko ono na’anau hola he ki’i vaka ‘o hake ‘i ‘Ata ‘i Sune 1965, ‘onau nofo ai ‘o toki fakahaofi ‘e he tangata ‘Aositelelia ko Peter Warner ‘i he ‘aho 11 Sepitema 1966 pea na’e hoko ia ko e talanoa lahi ‘o a’u ki hono fa’u faiva.
Kaekehe ko e fo’i ongoongo fakatu’upakee ‘a e Potungaue ‘oku fakatupu fifili. Ka na’e ki’i fakapoi ‘e he tokoni Palemia ‘oku ‘iai ‘a e ngaahi vaka ‘oku nau toutou ‘ahia ‘a e motu pea ‘oku ‘ikai ‘ilo koeha ‘enau me’a ‘oku fakahoko ai.
Ko e talanoa falala’anga ‘oku ma’u he ongoongo ni, na’e ‘iai ‘a e kau toutai na’anau ‘ahia ‘a e kongatahi. Na’e ‘iai ‘a e tokotaha na’ane kole kinautolu kenau toho ha me’a hangee ha fu’u puha ukamea mamafa mei he vaka ngoto ofi he feitu’u ni ‘o lii ofi mai ki ‘Ata pea nau foki kinautolu ki Tongatapu ni.
Na’e hili ha ngaahi mahina na’e ‘asi ‘a e tokotaha na’e kole kenau toho ‘a e fu’u puha ‘i tahi, ka ko’ene ‘asi ko’eni ‘oku haa tu’umalie ‘i he ngaahi me’alele ‘oku ne ngaue’aki mo’ene ngaahi ngaue ‘i Tonga ni. Na’e toe foki ‘a e tokotaha ni mo e ni’ihi ki ‘Ata pea ‘oku pehee na’e too he mato ‘i ‘Ata ‘o pekia ai.
Ka kimu’a ai na’e ‘iai ‘a e ni’ihi na’e oo pe ki ‘Ata pea na’e pekia ai ‘a e tokotaha ‘o pehee ko e too he vaka nenau heka ai. Pea ko e ngaahi fakamatala ko’eni ‘oku tukuaki’i ko e mate ko’eni na’e ‘iai pe hono ‘uhinga.
Na’e ‘iai ‘a e feinga ki he ni’ihi ‘o e kau toutai na’anau toho ‘a e fu’u puha ki ‘Ata kenau foki ki ‘Ata, ke fakahinohino ‘a e feitu’u na’e toho kiai ‘a e fu’u puha ukamea. Ka na’anau foki atu kuo puli ia. Pea ‘oku tukuaki’i na’e ‘osi to’o ‘a e me’a na’e ‘i he puha ukamea pe na’e toe toho ia ki ha feitu’u kehe.
Kaekehe ko e fakatotolo kuo fakahoko he ongoongo ni, ‘oku fenapasi ia mo e huu mai ‘a e fo’i ongoongo tukuatu ‘a e pule’anga ke fakapapau’i ai ‘a e talanoa ni. ‘Oku ma’u he ongoongo ni ‘a e ngaahi hingoa ‘o e kau pekia ka ‘oku ‘ikai ke tuku atu kae ‘oleva kuo kakato ‘a e fakatotolo ‘oku fakahoko. ‘Oku mahino ‘oku ‘ilo lelei ‘a e kau Polisi ki he me’ani ka ‘oku nau longo ko e pelepelengesi ‘o e fakamatala.
Ka koeha ‘a e fu’u puha na’e toho ‘i kilisitahi pea kohai na’ane ‘ave. Ko e ni’ihi kuo pekia na’e tupunga mei he ha pea kohai ‘a e ni’ihi ‘oku kei ‘ahia ‘a ‘Ata. Ko e ngaahi fehu’i mahu’inga ia ke fai ha fekumi kiai.
