E toki kolonia ‘a Tonga he tauhi vaa fakatipilometika pea mo e ngaahi lao Fakamamani Lahi.
Ko e taimi ‘oku fai ai ha talanoa ki he hisitolia, ‘oku polepole ‘a Tonga he Pasifiki mo mamani hono talaki na’e te’eki ‘iai pule’i ‘e ha fonua ‘o e ngaahi fonua hau ‘o e taimi koia. Ko e kotoa ‘o e Pasifiki na’e pule’i he ngaahi fonua lalahi hangee ko Pilitania, ‘Amelika, Falanise, Siamane mo e ngaahi fonua ‘o ‘Iulope. Pea ko e me’a tatau ki he toenga ‘o mamani na’e a’u kiai ‘a e pule fakakolonia ‘a e ngaahi fonua hau ko’eni.
Ka na’e angafefee ‘a e kei hao ‘a e ki’i fonua si’isi’i he Pasifiki ko Tonga. Na’e toki mahino pea mei he hisitolia ko hono kakai ko e kakai to’a pea neongo ‘ene tokosi’i mo kelekele si’isi’i, ka na’e a’u hono mafi fakaaoao ki he ngaahi fonua lalahi ‘o e Pasifiki hangee ko Fisi mo Ha’amoa pea a’u ki Hawaii. Pea ‘oku a’u mai ki he ‘aho ni mo e kei polepole ‘a e Tonga hono hisitolia ma’ongo’ongo koia.
Ka ‘oku ngalingali ‘e hiki fo’ou ‘a e hisitolia ‘o Tonga. Pea ko e hisitolia fo’ou, ‘e kolonia ia he ‘aho ni ‘i he tauhi vaa fakatipilometika pea mo e tauhi ki he ngaahi lao fakavaha’apule’anga.
Ko e fakama’ala’ala ia ‘a e tokoni Palemia ki he kau faiongoongo ‘i he ‘aho Tu’apulelulu, ‘i hono ‘ohake ‘a e fehu’i ki he tu’unga ‘o e kapa he kau Siaina ‘a e fonua ‘i he tafa’aki fakapisinisi. Pea koeha ‘a e tu’unga ‘e a’u kiai ‘a Tonga ni ‘i he ta’u ‘e 30 pe 40 he kaha’u koe’uhi ko e ta’efakapotopoto ‘a e faitu’utu’uni ‘a e ngaahi pule’anga, kuonau fakalele ‘a e fonua ni.
Na’e fakahaa foki ‘e he Palemia le’ole’o Dr. Taniela Fusimalohi, ko e palopalema ‘o e kaveinga ki he kau Siaina ko e ngaahi lao fakavaha’apule’anga ki he fefakatau’aki, ‘oku ne fakamalohi’i ai ‘a Tonga ni ke a’u ki he tu’unga ko’eni. Pea ko e taha ko e tu’u ki he ngaahi vaa fakatipilometika ‘oku ha’iha’isia ai ‘a e pule’anga ke alasi ‘a e kaveinga ni ko’euhi ‘e kau kovi kiate kinautolu. Pea ‘ikai puli ‘a e fu’u noo teau tupu miliona ki hono langa fo’ou ‘o loto Nuku’alofa ko hono nono’o ia ‘o Tonga ni ki he malumalu ‘o Siaina.
‘Oku ‘uhinga ‘eni ki he fengau’aki ‘a Tonga mo Siaina ‘aia ‘oku pule’i ‘e he kakai ni ‘a e 90% ‘o e ngaahi falekoloa fakamovetevete mo wholesale he fonua ni. Kuonau fakahoko mo e ngaahi ngaue langa, too vesitapolo, fakalele falekai mo nofo’anga, fua ‘a e mokohunu, too kava, fua ahi, fakatau ika pea moe pisinisi mamata tofua’a.
Ko e ngaahi ngaue ‘eni ‘oku angamaheni ko e ma’u’anga mo’ui ia ‘o e kakai Tonga, ‘o hangee ko e fakamaketi mo e fakatau ika, kuo’osi a’u kiai ‘a e kainga ni pea ‘oku ‘ikai kei ‘ilo pe koeha ha tafa’aki tenau ta’ea’u kiai koe’uhi ko hono fu’u ivi fakapa’anga.
Ko e me’a leva ‘oku fai kiai ‘a e tokanga ko e ta’efakapotopoto ‘a e faitu’utu’uni ‘a e ngaahi pule’anga, ‘o ‘ikai tokanga ki he mo’ui ‘a e Tonga ki he kaha’u. ‘Oku tukuaki’i ‘e he Minisita Polisi, ‘oku kaunga pea mo e ta’efaitotonu ‘a e kau taki ‘o e ngaahi pule’anga ki hono totongi kinautolu ‘e he kainga ‘Esia, kenau ta’etokanga mo sio nounou ai ki he kaha’u ‘o e kakai ‘o e fonua.
‘Oku ‘iai ‘a e manavasi’i mei he kau faiongoongo, koe’uhi ko e lesoni kuo hoko hotau ngaahi fonua kaunga’api hangee ko Fisi mo Nu’usila kenau toki hahake hake kuo mole honau fonua ki he kau papalangi pea toutou liukava ‘a Fisi ke ta’ofi ‘a e kau ‘Initia mei henau taki he fonua. Ka ‘oku fakaloloma ange ‘a Tonga ni ‘ene hoko he fu’u taimi ho’ata malie ‘o e lotu mo e ako.
Ko e lau koia ko ho ma’u pe pa’anga ko ho ma’u ia ‘a e me’a kotoa, kuo hoko ia hotau ki’i fonua ni. Ko e ma’u he kau ‘Esia ‘a e pa’anga tenau lava ‘o pule’i ‘a e kau taki ‘o totongi fufuu kinautolu ke fakahoko ‘enau ngaahi fiema’u fakapisinisi. Pea ‘e kau lelei ia ki he tama ma’umafai pea mo e tokotaha pisinisi ‘Esia kae fua he kakai Tonga ‘a e kanongatamaki.
Ko e ngaahi talanga he ope ki he kaveinga ni, ‘oku mahino ‘a e loto ‘o e kakai tokolahitaha ‘o e fonua ‘enau loto ke ngaue ‘a e pule’anga he vavetaha ki he kaveinga ni. ‘Oku ‘iai pe ha tokosi’i ‘oku nau nofo muli pea nau pehee ‘oku ta’efakapotopoto mo laulanu, he ‘oku tokolahi hotau kakai ‘oku kumi mo’ui ki he ngaahi fonua muli. Ka ‘oku fu’u mamaha ‘aupito ‘a e fakakaukau koia. Ko e folau hotau kakai ki muli ‘o kumi mo’ui kiai koe’uhi ko’ene lahi pea nau tu’umalie pea ko e natula ia ‘o e kumi mo’ui. Ko Siaina ‘a e fonua fika ‘uluaki he tokolahi taha pea fika ua he kelekele lahitaha pea toe fika ua he tu’umalie taha ‘i mamani. ‘Oku fakapotopoto nai kenau ha’u mei ai ki he ki’i fonua ‘oku toko tahakilu tupu ‘ikai hatau koloa fakaenatula ketau tu’umalie pea ko hono ki’i kelekele ‘oku si’isi’i fau. Ko e fehu’i ia mo e me’afua ‘oku totonu ke sio kiai ‘a e kakai Tonga nofo muli ‘oku nau tui ke tuku pe ke fa’iteliha ‘a e kau Siaina ‘i Tonga ni.
Kaekehe kuo lava e fatongia ‘o e mitia ko e fakatokanga ki he pule’anga mo e kakai ‘o e fonua pea ka ‘iai ha ‘aho kuo hoko ai ‘a e fakatokanga kuo fakahoko pea ko e fo’ui leva ‘o hai?
