Hiki Pēseti Taha Kilu (100,000%) Tukuhau Kelekele?

Fakaʻikaiʻi ʻe he Palēmiá e Tukuakiʻi tupunga mei he Maʻuhala Talēkita Kelekelé
Kuo fakaʻikaiʻi ʻe he Palēmia o Tongá, ʻAisake Eke e tukuakiʻi tokua ʻoku fokotuʻutuʻu ʻa hono puleʻangá ke hiki hono Tukuhauʻi ʻo e Kelekelé mei he seniti 80 ki he paʻanga $800!
Ko e hiki eni feʻunga mo e pēseti ʻe 1-kilu (100,000%) ʻo e tukuhau he taʻu pē ʻe taha.
Naʻe tali ʻe he Palēmiá e tukuakiʻi ko ení tuʻunga ha fehuʻi lolotonga e konifelenisi mo e kau Faiongoongó ʻi he Falaite 14 Fepueli ʻi he ʻOfisi Palēmiá, Nukuʻalofa.
Naʻe fakamahino ʻe Palēmia Eke ʻoku ʻikai ke ne laveʻi ha fokotuʻutuʻu pehē ʻa e Kapinetí.
Hiki fakataha mo e Hikihiki ʻa e Totongi Koloá mo e Mahuʻinga ʻo e Paʻangá
Neongo ne mafola he mītia sōsialé ʻa e talanoá ni, ka ʻoku mahino ko e toʻo ia mei he polokalama TV Tonga ʻi he ngaahi māhina kuo toki maliu atú, ʻa e Potungāue Fonuá mo e Saveá naʻe tataki ʻe he Talēkita Kelekelé, Taniela Kula.
ʻOku mahino mei he ʻanalaiso ʻo e meʻa ʻa e Talēkitá he Televīsoné, ko ʻene taumuʻá ke ngāueʻi ʻe he Kakaí honau kelekelé, pea naʻá ne pehē ʻoku ʻi ai mo e ngaahi fatongia fakaLao ʻo e Kakai maʻu kelekelé ke tauhi ʻa e Kelekelé, hangē ko e pau ke tō niuʻi e ʻapi kotoa.
Naʻá ne pehē foki ko e taumuʻa hono tufa taʻetotongi ʻe he puleʻangá ʻa e Kelekelé ki he Kakaí koeʻuhī ke nau ngāueʻi mo ngoueʻi.
Ka ʻoku ne fakameʻapangoʻia hono liʻaki ʻe he Kakaí honau ngaahi kelekelé ke vaoa mo taʻeʻaonga ʻikai ke ngoueʻi mo
Koia ai, kiate ia, fakataha mo e ʻunu ki ʻolunga ʻa e ngaahi fakamole ʻa e potungāué kae pehē ki he mahuʻinga ʻo e koloá mo e paʻangá, kuo pau ke fai e fakakaukau ke hiki aa e tukuhauʻi ʻo e ngaahi ʻapí ke taau mo e ʻunu ʻa e ngaahi totongí.
“Naʻa mo e laʻipepa talitotongi ʻoku tali ʻaki hono totongi ʻo e tukuhau sēniti 80, ʻoku ʻosi mamafa ia he sēniti ʻe 80 he taimí ni,” ko e meʻa ia ʻa e Talēkitá.
Naʻá ne pehē foki kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi ʻapi ʻoku liʻaki ʻaupito, ʻe malava pē ʻa e puleʻangá ʻo faʻao fakafoki mei he tokotaha lēsisita lolotongá.
Hala he Fika mo e Laukonga: Nunuʻa ki he Nofo
ʻOku taʻengali ʻa e fika ʻa ha Taki mo Talēkita ʻa ha Potungāue ʻa e Puleʻangá kapau ʻoku fakamā pehē ʻa e fiká.
Naʻá ne pehē ko e seniti ʻe 80¢ ʻi he senituli 19, ʻokú ne fakafuofua ko e $800.00 ia ʻi he paʻanga ʻo e ʻaho ní, ka ʻoku loi e fakamatala ko iá.
Koeʻuhī naʻe palāleli pea fakafetongi ʻa e paʻanga Tongá mo e sovaleni Pilitāniá he konga lahi ʻo e senituli 20, ko e tupu ʻa e paʻangá ʻoku ʻavalisi ke ʻi he pēseti ʻe 3 fakatatau ki he ngaahi lēkooti sitētisitika fakamāmani lahí.
Ko e tupu totonū, kapau ʻe fiemaʻu ʻa e mahuʻinga tatau ʻo e sēniti ¢80 mei he senituli 19 ki he ʻahó ni, ko hono mahuʻinga ʻoku ofi pē he TOP$35.00, ʻikai ke toe lahiange ai! Ko e $35 ʻoku fuʻu mamaʻo fakavalevale mo fakatuʻutāmaki ia mei he $800, pea mahino pē naʻe ʻikai fai fakakaukauʻi fakalelei ʻe he Talēkita ʻene leá mo ʻene fokotuʻutuʻú kimuʻa pea ne toki fakamafola.
ʻOku ngalivale ia ke fai ʻe ha Talēkita ha fika māʻulalo pehē.
Ka ʻoku mahino foki ʻoku ʻikai ko ha ngututamulea eni ʻa e Talēkita, pea kuo pau ke toʻo fakamātoato ʻene fakamatala kotoa he ko e faleʻi fika ʻuluaki ia ʻa e Minisitā Fonuá.
Ko ia ai, ʻoku fiemaʻu ʻe he Talēkita ʻa e $765 makehe maʻae Potungāué mo ʻene puleʻangá, ʻikai ke ʻi ai hano makatuʻunga lelei ka ko e fiemaʻu paʻanga pē.
Kapau ʻoku hala ʻi he fika mo e laukongá, huanoa ʻene taʻetokanga ki he nunuʻa ʻo ʻene leá ʻi he toenga e nofó. ʻOku ʻikai ko haʻatau nofo foki eni ʻi ha matātahi, he ko e ngāue kotoa ʻoku piki pea feuesiaʻaki ʻi he nofó mo e ʻekonōmika e fonuá.
Hangē ko eni, ka hiki ʻa e tukuhau ʻo 800, ʻoku ʻi ai e tui ʻe tokolahi ʻa e ngaahi fāmili te nau tukuange ʻa honau kelekelé ko e ʻikai malava maʻu ʻa e 800. Ko hono ʻuhingá ko e konga lahi ʻo e ngaahi ʻapí ʻoku nau ngoue fakaʻapi pē, ki he fiemaʻu fakaʻapi ʻo ʻikai taumuʻa fakakomēsiale.
Ko e mole ʻa e ngaahi ʻapí, ʻe iku kai pē mei falekoloa. Pea ko e ngaahi ngoueʻanga ko ee ʻoku kei ngoué, ʻe hiki e totongi ʻenau totongí koeʻuhī ko e tukuhaú. ʻA ia ko e malu fakameʻatokoni ʻa e fonuá (food security and nutritional security) ʻe uesia. Ka uesia e faʻahi ko ení, ʻe toe lahiange ai e ngaahi palopalema mo e fakamole he tafaʻaki kehe ʻo e nofó: moveuveu fakapolitikale (political instability), faingatāʻia fakamahaki (food shortage and disease), pea holafa e ngaahi kolo i ʻuta (rural devastation) ʻo lahiange e hiki ʻa e kakaí ki kolomuʻa pe ko muli, ʻo toe ʻaʻasili ai pē e liʻaki e kelekelé he ʻe mamafa ange ai e totongi leipá mo e fakalalahi ʻa e mafasia ʻa e nofo tokolahi mo tali tokoni ʻi he kolomuʻá.
Taumuʻa Lelei, Maʻu mo e Founga ʻoku Hala, Fakatuʻutāmaki ki he Nofó mo e Fonuá
Ko e taumuʻa ʻa e Talēkitá, ke ngāueʻi ʻa e Kelekelé ke ʻaonga. Pea ko ʻene foungá, ko hono fakamālohiʻi ʻa e Kakaí ke nau mamahiʻia mo mamae he totongi mamafa ʻo e tukuhaú ʻo nau tokanga ke ngoueʻi ke totongi ʻa e tukuhau ko iá. Pea ka ʻikai ke lava o maʻu e tukuhaú pe ko e ʻikai ueʻi e kelekelé, pea ʻe faʻao fakafoki ʻe he puleʻangá.
Ka ko e taumuʻa ʻa e ʻUluaki Faá, koeʻuhī ko ʻene ʻilo ko e māmani foʻou kuo kapa e fonuá, ʻoku puleʻi ʻe he paʻangá (capitalism), naʻá ne tokamamaʻo ke tufa ki he Kakaí ʻa e kelekelé ke nau malava ʻo tauʻatāina fakaʻekonōmika.
Ko e ʻuhinga e tauʻatāina fakaʻekonōmiká, he ʻe maumau taimi ʻa e tauʻatāina fakapolitikalé, kapau ʻoku pōpula fakaʻaho honau ivi, taimi, mo e kakavá ki ha kakai pe kautaha tuʻumālie ange ke ngaohikovia ai mo pāʻusiʻi kinautolu.
Ka naʻe ʻikai fai noa ʻe he ʻUluaki Faá ʻa e tufa kelekelé, pea toe kiʻi mataotao ange e Tama Tuʻí mo hono puleʻanga he taimi ko iá, ʻi he kau Taki ʻo e ngaahi ʻaho ní. Naʻe fatu foki mo e talite fakaʻekonōmika mo e fefakatauʻaki, ke fakatau ʻe he fuofua Talite ʻa e puleʻanga Tongá, ʻEmipaea o Siamané, ʻa e kotoa e mataka ʻa Tongá ʻi he totongi ʻo e māketí he taimi ʻo e Fakataú.
Naʻe ʻikai ha taumuʻa ʻa e ʻUluaki Faá, pe ko e ngaahi Puleʻangá kotoa, ke ʻave ha kelekele ki ha taha ke ne ngoueʻi ke maʻu ai ha silini ʻa e Puleʻangá, ʻoku hala pea fakatuʻutāmaki e faʻahinga fakakaukau mo e kakai Taki pehē ke nau ʻi he tumutumu ʻo e mafaí.
ʻA ia neongo ʻa e ngaahi tukuhau mo e fatongia ʻo e tokotaha maʻu kelekelé he kuonga o Tupou I, naʻá ne ʻosi teke hono puleʻangá ke fakapapauʻi ʻoku ʻi ai e māketi maʻae fua e kakava ʻa e kau ngoué, pea mei ai naʻe faingofua ʻa e kapitolo fakahoko ngāue ʻa e kau ngoué ke maʻu ʻa e fua ko iá.
Ko e ngāue naʻe totonu ke muʻomuʻa hono fakahokó, ko hono kumi ha ngoue ʻoku manakoa (lolotongá ni pe ko e kahaʻu) ʻe pau ke ʻi ai hono māketi, silaʻi e māketi ko iá, pea tukuange mai ʻa e kapitolo mo e ʻilo tekinikale ki he kakaí. He ʻoku ʻatomētiki pē ʻa e ʻoho ʻa e kakaí ʻo ʻinivesi honau taimí mo e paʻangá ki tōkangá kapau ko hono ikuʻangá ʻe maʻu ha lelei lahiange. Pea ka ʻikai, pea ko e vaihi ee he ka ʻikai loto ki ai e tangata ngoué, ko ʻene ʻosí ia.
Neongo ko e fakalavelave fakakaukau pē ʻeni ʻa e Talēkitá, ka ʻoku mahino ʻoku ʻi he laine hala ʻauʻaupito ʻene founga fakakaukaú pea ʻoku totonu ke feinga ke fulihi leva kei taimi, ka ʻikai pea tukuange e fatongiá kimuʻa pea ne fakatupu ha moveuveu.