Kei vakai’i he Kalauni pe tenau tangi he tu’utu’uni Fakamaau’anga ki he ongo Lavulavu.
Kuo fakahaa ‘e he ‘Ateni Seniale Mrs. Linda Folaumoetu’i ki he ongoongo ni, ‘oku kei ngaue ‘a e Kalauni ki he tu’utu’uni ‘a Fakamaau Lahi ‘Elisapeti Langi na’e fakahoko ‘i he Falaite uike kuo’osi, pe ‘e fakahuu atu ‘e he Kalauni hanau tangi ki he Fakamaau’anga tangi pe ‘ikai.
Ko e tali ‘eni ‘a e ‘Ateni Seniale ki he fehu’i mei he ongoongo ni, hili ‘a e tala tu’utu’uni ki he Voir Dire he vaha’a ‘o e ongo Faka’iloa ko e ongo Lavulavu pea mo e Kalauni. Na’e tali ‘e he Fakamaau Lahi ‘a e fokotu’u mei he ongo Lavulavu ko e lipooti ‘Atita ‘o e 2016 fekau’aki mo e ‘Unuaki ‘o Tonga, ‘oku lahi hono ngaahi matavaivai pea ‘oku ta’efalala’anga, ‘ikai mo’oni mo e ngaahi me’a pehee.
Na’e fokotu’u ai ‘e he Fakamaau Lahi ke fai hono vakai’i ‘o e fokotu’u ko’eni mei he ongo Faka’iloa, ‘aia na’e kau kiai mo e ta’efakalao hono ‘ave ‘o e ngaahi fakamatala mei he ‘apiako ‘Unuaki ‘o Tonga, he na’e ‘ikai ke ‘ilo kiai ‘a e ongo Faka’iloa.
‘I he vakai’i ‘e he Fakamaau Lahi ‘a e ngaahi fakamo’oni, na’ane tali ‘a e fokotu’u ko e lipooti ‘Atita ‘oku lahi ‘a e fanongo talanoa (hearsay), ka na’e ‘ikai ke ne tali na’e ta’efakalao ‘a e ‘ave ‘a e ngaahi fakamatala. Pea fakatatau ki he ngaahi fakamo’oni na’e ‘osi ‘ilo pe kiai ‘a e pule Akosita Lavulavu pea na’ane loto kiai hili hono fakahaange kiai ‘e he kau ngaue ‘o e ‘Atita. Pea ko e angamaheni pe ia ‘o e ngaue ‘a e kau ‘Atita tenau ‘ave ‘a e ngaahi fakamatala ke fakahoko’aki ‘enau ngaue.
‘I he hili ‘a e tala tu’utu’uni ‘o e Falaite na’e fakahoko ai ‘a e talanoa ‘a e ongo tafa’aki ‘i he ‘ofisi ‘o e Fakamaau ke mahino ‘a e ‘aho ke kamata ai ‘a e hopo. Ka ‘oku mahino ka tangi ‘a e Kalauni pea ‘e pau ke fakatatali ‘a e kamata ‘a e hopo kae mahino ‘a e tu’utu’uni ki he tangi pea toki faka’aho ‘a e ‘aho ke fakahoko ai ‘a e hopo.
‘Oku ‘iai e tui ‘e ngali tangi ‘a e Kalauni, koe’uhi ko e lipooti ‘atita ko’enau mahafu tau malohitaha pe ia ke ikuna ‘aki ‘a e hopo mo e ongo Faka’iloa.He kapau he ‘ikai ngaue’aki ‘a e lipooti ‘atita pea ko e ‘amanaki ki ha ikuna e hopo he Kalauni ko e talanoa loloa.
Kaekehe, ka lele ai pe ‘a e hopo, kuopau ke ‘omai he Kalauni ‘enau kau fakamo’oni ‘aia ko e tokolahi taha ko e fanau ako ki he Fakamaau’anga ke fehangahangai mo e ongo Faka’iloa. Pea ke lava ‘e ongo Faka’iloa mo’ena ongo Fakafofonga lao ‘o fakafehu’i kinautolu ke lava ‘o ma’u ‘a e Fakamaau totonu. Ko e ni’ihi ia kuo folau ki muli pea ko e fatongia ia ‘o e Kalauni ke ‘omai kinautolu ki he hopo pe ko e fokotu’u ki he Fakamaau’anga ke ngaue’aki ‘a e tekinolosia kenau kau mai ki he hopo mei he fonua muli ‘oku nau ‘iai.
Ko e tokolahitaha ‘o e kau Fakamo’oni ‘a e fanau ako na’e hiki pe ‘enau ngaahi fakamatala ‘o ‘omai ki he hopo. Ka ko e tu’u ko’eni pea pau ke fai ‘a e fehangahangai mata ki he mata.
Ko Semisi Lutui ma’ae Kalauni ka ‘oku ne lolotonga livi maloloo mei he ngaue pea ko e taha ia ‘o e kau Loea tu’ukimu’a mo leleitaha ‘a e Kalauni. Ko Fitilangi Fa’anunu mo Ms Fanga Afu ma’a Akosita pea ‘oku fakafofonga’i pe ‘e ‘Etuate ia.
